Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dəmirçi maşası.
8
bu çəkic daha çox müasir misgərlərin çəkicinə oxşayır 16 . Lakin müasir misgərlərin çəkicinin dəstək yeri küpün bir tərəfində olduğu halda, bu çəkicinki orta hissədədir. Bu isə, görünür, çəkiclərin təkmilləşməsi ilə əlaqədardır. İçərişəhərdə 1976-cı il arxeoloji tədqiqatları nəticəsində XIV—XV əsrlərə aid üst təbəqədən tapılan bir ədəd dəmir gürz qırığı da maraqlıdır. Üstünü qalın pas təbəqəsi örtdüyündən bu gürzün formasını dəqiq müəyyənləşdirmək çətindir. Lakin qalığa əsasən demək olar ki, bir tərəfi dördkünc, digəri isə dairəviyə yaxındır. Onun orta hissəsində dəstəyinin izi qalmışdır. Güclü korroziyaya uğradığından parçalanma qorxusu olduğu üçün dəstək yerini təmizləmək mümkün olmadı. Qeyd etməliyik ki, çəkici və quruluşu onun gürz olduğunu söyləməyə əsas verir. Bakıda Şirvanşahlar sarayının həyətində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı 4 metr dərinlikdən başqa bir gürz də tapılmışdır. Onun uzunluğu 15, eni 10, qalınlığı isə 8 sm-dir. Tədqiqatçı V. N. Leviatov qazıntıya həsr etdiyi hesabatda gürzün quruluşu haqqında ətraflı məlumat vermir 17 . Haqqında danışdığımız gürzün ölçüləri və çəkici onun dəmirçi sənətkara məxsus orta həcmli zərb aləti olduğunu göstərir. Gürz XII—XIII əsrlərə aid edilir
18 .
etdiyimiz gürz ilə birlikdə dəmir maşanın bir parçası da tapılmışdır 19 . Onun uzunluğu 45 sm-dir. V. N. Leviatov qeyd edir ki, bu maşa kömür götürmək üçündür 20 . Təəssüflə qeyd etməliyik ki, hesabatda dəmir maşanın nə şəkli, nə də haqqında başqa məlumat verilməmişdir. Bu cəhətdən maşanı etnoqrafik materiallarla müqayisə edib haqqında ətraflı məlumat vermək imkanımız azdır. Lakin qeyd etməliyik ki, dəmir maşa kömür götürmək üçün məişətdə işlənməklə bərabər dəmirçi sənətkara məxsus alət kimi daha qiymətlidir. Dəmir maşa qızdırılmış dəmiri ocaqdan götürüb zindan üstündə əşya hazırlamaq üçün lazım olan ən yararlı alətlərdən biri sayılır. Bizə elə gəlir ki, dəmir maşanın gürzlə birlikdə tapılması və etnoqrafik materiallardan məlum olan ölçü ilə bu maşanın uyğunluğu onun məhz dəmirçi sənətkara məxsus alət olduğunu söyləməyə daha çox əsas verir 21 .
22
üstünə çəkic zərbləri vurmaq yolu ilə metalı kəsmək üçün işlədilən alətdir. Belə alətlər əslində iki cür olub biri metalı isti, digəri isə soyuq şəkildə kəsmək üçün işlədilir. Adətən metalı isti halda kəsmək üçün iskənədən əsasən dəmirçi, soyuq şəkildə isə misgər, zərgər və çilingərlər istifadə edirlər. Bakıdan tapılan isgənələr öz quruluşlarına görə bir-birindən fərqlənir. Onlardan biri 1975-ci ildə 10-cu qazıntı sahəsindən 2,8 m dərinlikdən tapılmışdır (I tablo, 6). En kəsiyi lentvarı formadadır. Çox paslandığından uc hissəsi xeyli ovxalanıb tökülmüşdür. Onun başlığı dördbucaqlı formaya yaxın olub, ölçüsü 1,5X2 sm-dir. İskənə uca doğru getdikcə bir az ensizləşir. Belə ki, onun zərb vurulan başlıq hissədə eni 2 sm, uc tərəfdə isə 1 sm-dən bir qədər çoxdur. Kəsər hissəsi qırıldığından onun ucluğunu dəqiq müəyyən etmək mümkün olmadı. Sağ qalmış uzunluğu isə 13,8 sm-dir. 1969-cu ildə 11-ci qazıntı sahəsindən aşkar edilən iskənənin də en kəsiyi lentvarıdır (I tablo, 4). Lakin əvvəlkindən xeyli qalındır. Nisbətən yaxşı qalmış bu alətin zərb hissəsi dördbucaq formadadır. İskənə uca doğru getdikcə nazilir. Zərbə vurulan tərəfdə eni 1,5 sm, ucluqda isə 0,5 sm-dir. Onun ümumi uzunluğu 12,5 sm-dir. Bu iskənə ağzının kiçikliyinə görə çox güman ki, metalın soyuq halda kəsilməsində işlədilən çilingər alətidir. Qazıntının II mədəni təbəqəsindən əldə olunan bu alət saxsı məmulatına əsasən XIV—XV əsrlərə aid edilir. Şəhərin cənubunda yerləşən XIV—XV əsrlərə aid ikimərtəbəli karvansaranın bərpası ilə əlaqədar aparılan qazıntılar zamanı tapılan dəmir iskənə də diqqəti cəlb edir (I tablo, 2). Bu, əvvəlkilərdən quruluşuna görə fərqlənir. Başlığı dairəvi formada olub yuxarıya doğru azca qabarıqdır. Onun papağa yaxın hissəsinin en kəsiyi dairəvidir. Lakin uca doğru getdikcə lentvarı şəkil alaraq həm də genəlir. Zərb vurulan tərəfinin eni 1,5 sm olduğu halda, uca yaxın enlənib 2,5 sm-ə çatır. İskənənin kəsər tərəfi qırıldığından ölçüsünü tam vermək mümkün olmadı. Onun qalmış uzunluğu isə 9 sm-dir. Əvvəlkilərdən fərqli olaraq bunun ağzı çox enlidir. Bu da yəqin ki, iş xüsusiyyəti ilə əlaqədardır. Ondan mis təbəqələrini kəsmək üçün istifadə olunduğunu söyləmək mümkündür.
16 Yenə orada. s. 33, II tablo. 17 Leviatov V. N. Göstərilən əsəri, s. 115. 18 Yenə orada. 19 Leviatov V. N. Göstərilən əsəri, s. 115. 20 Yenə orada. 21 Quliyev H., Tağızadə N. Göstərilən əsər. s. 63. XIV tablo. 12. 22 Metalı kəsmək üçün işlədilən bu alət bəzi ədəbiyyatda «metalkəsən qələm», bəzisində isə sadəcə «metal qələm» kimi də işlənmişdir. Lakin «Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» və «Rusca-azərbaycanca lüğət»də isə iskənə yazılmışdır. Həm lüğətlərə, həm də etnoqrafik məlumatlara əsasən bu termin əsərdə iskənə kimi işlədilir.
Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|