Azərbaycan elmlər akademiyasi arxeologiya və etnoqrafiya institutu
Yüklə 1,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
10
işlədilən əsas əmək alətlərindən biri olduğunu qeyd edir 32 . Orta əsrlərə aid belə dəhrə nümunəsi Gürcüstandan da məlumdur 33 . Bıçaqlar. Arxeoloji tapıntılar içərisində bıçaqlar çoxluq təşkil edir. Bu isə başqa əmək alətlərinə nisbətən bıçağın daha çox vəzifə daşıması ilə əlaqədardır. Dəmir bıçaqlardan orta əsrlərdə universal alət kimi məişətdə, sənətkarlıqda, ovçuluqda, hərbi sahədə və s. işlərdə geniş istifadə edilmişdir. İri bıçaqlar isə bağçılıq təsərrüfatında (ağac budamaqda və s.) geniş tətbiq olunmuşdur. İnkişaf etmiş orta əsrlərdə dəmir bıçaqların istehsal texnologiyası daha da təkmilləşmişdir. Başqa kəsər alətlər kimi dəmir bıçaqların da ağzını polad təbəqə qaynaq edilməklə onun işlək qabiliyyəti dəfələrlə artırılmışdır. Qazıntılardan əldə olunan bıçaqlar güclü korroziyaya uğradığından tiyələrinin formasında müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Onlar həm də uzun müddət istifadədə olduğundan tiyələrinin kəsər tərəfi iş zamanı yeyilərək nazilmişdir. Lakin qeyd etməliyik ki, qazıntılardan tapılan orta əsr bıçaqlarının qalmış formaları müasir kustarların hazırladığı bıçaqlardan bir o qədər də kəskin fərqlənmir. Tədqiqat nəticəsində tək- tək hallarda bıçaqlar bütöv tiyə, əksər hallarda isə ya tiyəsinin və ya sulğuncunun tiyə ilə birlikdə qırığı tapılır. Əldə edilən bıçaqların əksəriyyətinin sapı saxlanılmamışdır. Bəzi bıçaqların sulğuncunda ağac izinin qalması isə bıçaqların dəstəyinin əsasən ağacdan düzəldiyini söyləməyə əsas verir. Lakin qazıntılar zamanı heyvan buynuzundan hazırlanmış bıçaq dəstəyi yarımfabrikatların və kiçik bıçaq (II tablo, 1) dəstəyinin tapılması bıçaqların sapının həm də sümükdən düzəldilməsini təsdiq edir. Bakı qazıntılarından tapılan bıçaqlar ölçülərinə görə kiçik, orta və böyük həcmdə olub formalarına görə müxtəlifdirlər. Onların bir qrupunun tiyəsinin sivri ucu kəsər tərəfə (II tablo, 3, 5, 8), digər qrupununku isə arxaya əyləmli (çevrilmiş) düzəldilmişdir (II tablo, 4, 6, 7,). Az təsadüf olunan başqa bir qrupu isə formaca bir növ xəncərə oxşayır. Həmin bıçaqların tiyəsi hər iki tərəfdən uca doğru getdikcə sivriləşir (II tablo, 10). Görünür, belə bıçaqlardan həm də soyuq silah kimi istifadə olunmuşdur. Dvindən tapılan bu növ bıçaqların da hərbdə istifadə edildiyi ehtimal edilir 34 . Bıçaqların sulğuncunun en kəsiyi dairəvi və ya dördtilli olub uca doğru getdikcə sivriləşir ki, bu da onların dəstəyə saplanmasını asanlaşdırır. Ümumiyyətlə, bıçaqlar sənətkarlığın müxtəlif sahələrində geniş istifadə edilən alətlərdəndir. Tapıntılar bakılıların iqtisadi həyatında bu sənətkarlığın xüsusi yer tutmasını göstərən dəlillərdən biri kimi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bizlər. Məişətdə və bəzi sənətkarlıq sahələrində işlədilən alətlərdən biri də bizdir. Papaqçı, pinəçi, dabbağ və palanduzçunu bu alətsiz təsəvvür etmək çətindir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində belə metal alətlərin əksər hallarda qırıqları tapılır. Dəmir bizlərin antik dövrdə Azərbaycanda geniş yayıldığı Nüydi qazıntılarından bəllidir
35 . Bakıdakı qazıntılar zamanı bir ədəd dəstəksiz biz tapılmışdır (III tablo, 1). Dəmirdən düzəldilmiş bu alətin ucu qırılmışdır. Bizin uc və uca yaxın tərəfinin en kəsiyi dairəvi, qalan hissəsininki isə lentvarıdır. Bu hissənin üstündə ağac izləri aydın bilinir. Göründüyü kimi, onun dəstəyi ağacdan olmuşdur. Çox güman ki, dəstəyin içərisində möhkəm durmaq, burulmamaq üçün bizin tiyəsi yastı düzəldilmişdir. Müasir dövrdə məişətdə geniş işlədilən belə alətlərin dəstəyi də ağacdandır. Onun qalmış uzunluğu 6 sm-dir. Eyni ilə buna oxşar bir biz Beyləqandan XII—XIII əsrin əvvəllərinə aid mədəni təbəqədən tapılmışdır 36 . Bakıdan tapılan digər biz isə əvvəlkindən fərqlənir. Onun dəstək hissəsi güclü korroziyaya uğradığından qopub tökülür (III tablo, 2). Tiyəsinin en kəsiyi dairəvi olan kiçik hissəsi qalmışdır. Ucu qırıldığından ölçüsünü bərpa etmək mümkün olmadı. Bakıdan 1970-ci ildə tapılan bizin tiyəsi nisbətən yaxşı qalmışdır (III tablo, 3, 4). Onun qalmış uzunluğu 7 sm-dir. En kəsiyi dairəvi olan məftilə oxşar tiyə uca doğru getdikcə sivriləşir. Bu bizin dəstəyi də yəqin ki, ağacdan olmuşdur. Oymaqlar. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində əmək alətlərinin işlənilməsi üçün rahatlıq yaradan yardımçı əmək vasitələri də aşkar olunmuşdur. Onlardan mis oymaqları qeyd etmək olar. Bakıdan bir neçə oymaq nümunəsi tapılmışdır (III tablo, 5—9). Mis təbəqədən döymə üsulu ilə düzəldilmiş bu oymaqların gövdələri silindr şəklində olub, əsasən müasir oymaqların formasına oxşardır. Bakı oymaqlarının quruluşundakı fərq ucluq hissəsinin müxtəlif formada düzəldilməsindədir. Tikiş zamanı iynə və ya qıyığın keçirilməsinə kömək etmək üçün oymaq üzərinə düzülmüş batıq nöqtələr də müxtəlifdir. Onların bəziləri saya, bəziləri isə rombvarı şəkildə düzülmüşdür. Barmağa keçirilən hissəsinin diametri 1,8—2 sm-dir. Oymaqların bəzisinin ağzının qıraqları köbər şəklində üstünə
32 Исмизаде О. Ш. Ялойлутепинская культура, Бакы, 1956, с. 25, XI табло, I. 33 Gürcüstan materialları ilə Gürcüstan Tarix Muzeyində XI — XIII əsrlərə aid Dmanisi və Qudarexi materialları nümayiş etdirilən zalda tanış olduq.
34
35 Osmanov F.L. Орудия производства из раскопок Нюди ―Azərb. SSR EA Xəbərləri‖ (tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası) 1984, № 1, s. 66-74. 36 Örənqala, çöl qeyd siyahısı № 197, 1959-cu il. Yüklə 1,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|