13
qazıntılarından əldə edilən rombvarı ülgünün eyni oxşarı olan ox ucunun Ermənistandan tapılması da diqqəti
cəlb edir
45
.
Qeyd etməliyik ki, belə rombvarı ox ucu həm orta əsr
46
, həm də qədim
47
abidələrdən məlumdur. Bakıdan
tapılan rombvarı ülgü yalnız bir tərəfinin—ucunun azca uzadılmış şəkildə olması ilə onlardan fərqlənir.
Nizələr. Orta əsrlərdə geniş yayılmış silah növlərindən biri də nizələrdir. Azərbaycanın orta əsr
şəhərlərindən arxeoloji qazıntılar nəticəsində xeyli, həm də müxtəlif formalı nizə ucluqları əldə edilmişdir.
Lakin Bakıdakı tədqiqatlar nəticəsində cəmi bir neçə nizə ucluğu tapılmışdır. Onlardan yalnız ikisinin forması
yaxşı qalmışdır. Bu nizə uclarının hər ikisi konusvarıdır. Biri kiçik konus şəklindədir (V tablo, 1). Onun
uzunluğu 4,5 sm, ağac sap keçirilən hissəsinin diametri 1,7 sm-dir.
Bəhs etdiyimiz nizənin eyni oxşarı Beyləqan qazıntıları zamanı tapılmışdır
48
. Onlar yalnız ölçüsünə görə
bir-birindən fərqlənir. Beyləqandan tapılan nizə ucluğunun uzunluğu 11 sm-dir. IX—XIII əsrlərə aid belə
konusvarı nizə ucları Dvin qazıntılarından da məlumdur
49
.
1976-cı ildə 11-ci qazıntı sahəsindən tapılan digər nizə ucu isə əvvəlkindən fərqli olaraq uzadılmış
konusu xatırladır (V tablo, 2).
Onun həm sivri uc hissəsi, həm də küp tərəfinin ağzı qırılmışdır. Qalmış uzunluğu
15 sm, ağzının diametri isə 3 sm-dir. Nizə ucluğunun qırılan hissələrini də nəzərə alsaq, onun xeyli böyük
olduğunu görərik. Nizənin borusu ilə ucluğunun birləşdiyi yerə enli halqavarı sağanaq qaynaq edilmişdir.
Görünür, nizə iri olduğu üçün onun boru ilə ucluğunu möhkəmlətmək və ya sınmış ucluğu boruya yapışdırmaq
məqsədilə belə edilmişdir.
Böyük nizə ucları Beyləqandan da tapılmışdır
50
. Onların bəziləri konusvarı, bəziləri isə yarpaqvarı
formadadır.
Nizə uclarının dəstəyi ağacdan olmuşdur. Uzun müddət torpaqda qaldığından ağac çürümüş və qazıntı
zamanı yalnız metal ucluqlar tapılmışdır. Adətən ağac dəstəklər nizənin borusuna keçiriləndən sonra möhkəm
olmaq üçün ya mıx və yaxud dəmir sağanaq vasitəsilə sıxılıb bərkidilir.
Qılınc və xəncərlər. Orta əsrlərdə döyüş silahı kimi qılınc və xəncərdən geniş istifadə edilmişdir. Lakin
təəssüflə deməliyik ki, Bakıda aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində belə silahlara az təsadüf olunur. Tədqiqat
zamanı əldə edilənlər əsasən kiçik qırıqlardan ibarətdir. Güclü korroziyaya uğrayaraq pis vəziyyətdə qalmış bu
qırıqlar həmin növ silahlar haqqında müqayisəli şəkildə geniş danışmağa imkan vermir.
1967-ci ildəki qazıntılar zamanı qədim mədəni təbəqədən 4,3 metr dərinlikdən bir ədəd xəncər tiyəsi
tapılmışdır (V tablo, 5).Onun hər iki tərəfi iti olub uca doğru getdikcə sivriləşir. Sulğuncunun ucu qırılmışdır.
Qalmış uzunluğu 22 sm-dir. Üzərini pas örtsə də formasını saxlamışdır
51
.
Tapılan qılınc hissələri əsasən tiyələrinin kiçik qırıqlarından ibarətdir. 10—15 sm uzunluğunda və 5—6
sm enində tapılan hissələr isə belə silahların bütöv formasını bərpa etməyə imkan vermir.
Orta əsr Ani
52
şəhərindən əldə olunan X—XI əsrlərə aid dəmir qılınc bu cəhətdən diqqəti cəlb edir. Qılınc
dəstəyi ilə birlikdə bütöv tapılmışdır. Onun tiyəsinin hər iki tərəfi iti olub xəncər kimi uca doğru getdikcə
sivriləşir. Dəstək ilə sulğuncun birləşdiyi yer kəmər şəklində çıxıntılıdır. Sulğuncun uc hissəsi isə yumru
düzəldilmişdir. Bu tapıntı tədqiqat dövründə qılıncın formasını bərpa etmək üçün çox qiymətlidir. Çox güman
ki, Bakıdan tapılan qılınc da belə formada olmuşdur.
Orta əsrlərdə əlbəyaxa döyüş silahı kimi əsasən qılınc və xəncərdən istifadə olunmuşdur. IX əsrdə
Xürrəmilərin əsasən qılınc və xəncərlə silahlanmaları haqqında mənbələrdə məlumat vardır
53
. Orta əsr Beyləqan
şəhərinin naib və mutofisi Məsud ibn Namdar bir döyüş səhnəsini təsvir edərkən döyüşçülərin qılınc və xəncərlə
silahlanmasını xüsusi qeyd edir
54
.
Bakıda arxeoloji qazıntılar nəticəsində aşkar edilən XIV—XVII əsrlərə aid məzar daşlarının üzərində ox,
kaman, qalxan və s. silahlarla yanaşı, qılınc və xəncər rəsmləri də təsvir edilmişdir
55
. Döyüşçülərə aid edilən bu
başdaşılarındakı silahlar içərisində qılınc və xəncərin olması faktı həmin dövrdə ordu heyətində bu növ
silahlardan kütləvi şəkildə istifadə edilməsi haqqındakı tarixi mənbələrin məlumatını təsdiq edir. Bu silahlar
45
Abramyan V. A. Göstərilən əsəri, 23-cü şəkil.
46
Örənqala çöl qeydləri.
47
Qazıyev S. M. Göstərilən əsəri, s. 14, III tablo, 22.
48
İbrahimov F. Ə. IX — XIII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində metalişləmə sənəti, Azərb. EA TİEA, fond 1, siyahı 15, iş 6600, s. 91. VIII tablo, 4.
49
Абрамян В. А. Оружие средневековой Армении, тр. ГИМ Армении, том II, 1949; yenə onun: Ремесла в Армении в IV—XVIII вв., Ереван, 1956.
50
İbrahimov F. Ə. Göstərilən əsəri, s. 91, VIII tablo, 1, 5, 6.
51
İsmizadə Ö. Ş., Qədirov F. V. 1967-ci ildə Bakıda aparılan arxeoloji qazıntının hesabatı. Azərbaycan EA Tarix İnstitutunun elmi arxivi, 0—09; № 18:
0—09/2; № 19.
52
Абрамян В. А. Ремесла в Армении...,. 25-ci şəkil.
53
«Azərbaycan tarixi». I cild, 1958, s. 115.
54
Масуд йбн Намдар. Сборник рассказов, писем и стихов. Факсимиле текста,-предисловие и указатели В. М. Бейлиса. М., 1970; Azərbaycan EA
Tarix İnstitutunun elmi arxivi, fond 1, siyahı 14, iş 6126 (tərcümə V.M. Beylisindir), s. 174 а — 175 а, 142 — 143.
55
İsmizadə Ö. Ş., Ciddi H. Ə. Bakı, Qız qalası yaxınlığındakı abidədən tapılan məzar daşları haqqında, AMM, VIII cild, Bakı, 1976.