2
ELMİ REDAKTOR : professor TEYMUR ƏHMƏDLİ
Vaqif ARZUMANLI, Nazim MUSTAFA. Tarixin qara səhifələri.
Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. – Bakı: «Qartal», 1998.
Azərbaycan xalqı təxminən 200 ildir ki, öz tarixi-etnik
torpaqlarından didərgin salınır. Düşünülmüş və planlı şəkildə həyata
keçirilən bu məkrli siyasət kütləvi deportasiya və soyqırımı ilə müşayiət
olunmuşdur.
Nəticədə minlərlə, milyonlarla soydaşımız tarixi torpaqlarından
qovulmuşlar. Təəssüf ki, uzun müddət taleyüklü
bu məsələlərə biganə
qalınmış, laqeyd münasibət göstərilmişdir. Son dövrdə baş verən ictimai-
siyasi
hadisələrlə
əlaqədar xalqımıza qarşı törədilən cinayətlərin
öyrənilməsinə imkan və şərait yaranmışdır.
Bu mənada mövcud monoqrafiya
tariximizin bir sıra qaranlıq səhifələrinin öyrənilib üzə çıxarılmasında atılan
ilk addımlardan hesab oluna bilər.
4 7 0 2 0 8 0 1 0 5
A------------------- sifarişli – 98
0 4 4
©"Q a r t a l" nəşriyyatı – 1998
3
M Ü N D Ə R İ C A T
Ön söz 5
I F ə s i l. Qərbi Azərbaycana Ermənilərin kütləvi axını və azərbaycanlıların
ilkin qaçqınlıq dövrü (XVII-XIX əsrlər)--------------------------------------------- 10
1. Ermənilərin dövlət yaratmaq səyləri ---------------------------------------------------
10
2. İlkin qaçqınlıq dövrü. Erməni vilayətinin təşkili--------------------- ----------------
17
3.İrandan ermənilərin köçürülməsi -------------------------------------------------- -----
22
4. Türkiyədən ermənilərin köçürülməsi --------------------------------------------------
28
II F ə s i l. XX əsrin əvvəllərində ermənilərin törətdiyi qırğınlar --------------- 37
1. 1905-1906-cı illər qırğınları-------------------------------------------------------------
37
2. Erməni quldur dəstələrinin təşkili (1914-18) -----------------------------------------
43
3. Müharibə müddətində ermənilərin törətdikləri qırğınlar ----------------------------
52
4. 1918-ci ilin əvvəlində Bakı quberniyasında erməni vəhşilikləri -------------------
63
5. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti dövründə milli münaqişələr və qaçqınlar
problemi --------------------------------------------------------------------------------------
75
III F ə s i l . Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı repressiya və deportasiya
siyasəti ---------------------------------------------------------------------------------------- 83
1. Otuzuncu illər repressiyası---------------------------------------------------------------
83
2. 1948-1953-cü illər deportasiyası --------------------------------------------------------
89
3. Erməni şovinizminin dirçəlməsi (1960-1987-ci illər) --------------------------------
97
4. İndiki Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı sonuncu
soyqırım(1988-1989-cü illər) -------------------------------------------------------------
103
IV F ə s i l. Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları -------------------- 119
1. Dağlıq Qarabağda erməni saxtakarlığı -----------------------------------------------
119
2. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Ermənistanın Azərbaycana qarşı
ərazi iddiasıdır-------------------------------------------------------------------------------
124
Son söz əvəzi-------------------------------------------------------------------------------- 133
Ə l a v ə l ə r -------------------------------------------------------------------------------- 138
1. Xəritə
–
Qədim Oğuz yurdu-indiki Ermənistan--------------------------------------
138
2. 1826-1828-ci illər Rusiya-İran, 1828-1829-cu illər Rusiya-Türkiyə müharibələri
nəticəsində İrəvan xanlığının ərazisində dağıdılmış kəndlərin siyahısı -------------
140
3. 1828-ci ildə yaradılmış Erməni vilayətində (İrəvan əyaləti) kəndlərinin
siyahısı---------------------------------------------------------------------------------------
143
4. Erməni vilayəti əhalisinin siyahıya alınmasının nəticələri (İ.Şopenə görə) -----
147
5. 1918-ci ildə İrəvan quberniyasında dağıdılmış və boşaldılmış azərbaycanlı
4
yaşayış məntəqələrinin siyahısı -----------------------------------------------------------
150
6. 1919-cu ilin son iki ayında ermənilərin İrəvan quberniyasında darmadağın
etdikləri müsəlman kəndlərinin siyahısı -------------------------------------------------
157
7. 1920-1988-ci illərdə Ermənistanda adları dəyişdirilmiş türk mənşəli yaşayış
məskənlərinin siyahısı ---------------------------------------------------------------------
160
8. 1991-ci il aprelin 9-da Ermənistanda dəyişdirilmiş toponimlərin siyahısı ------
176
9. 1948-1953-cü illərdə indiki Ermənistandan köçürülən azərbaycanlı kəndlərinin
siyahısı----------------------------------------------------------------------------------------
180
10. 1988-1990-cı illərdə Ermənistanda öldürülən azərbaycanlıların siyahısı-------
187
11. 1988-ci ilə qədər indiki Ermənistanda mövcud olan azərbaycanlı yaşayış
məntəqələri-----------------------------------------------------------------------------------
201
12. Erməni təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Respublikasında zəbt edilmiş,
dağıdılmış və yandırılmış yaşayış məntəqələri və sosial
obyektlər ------------------ 206
13. Azərbaycanlılara qarşı edilmiş vəhşiliklərin açıqlanması və erməni
terrorizm qurbanlarının xatirəsinin əbədiləşdirilməsi haqqında
Azərbaycan Respublikası prezidentinin 23 fevral 1993-cü il tarixli fərmanı-------
207
14. 1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki
tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında
Azərbaycan Respublikası prezidentinin 18 dekabr 1997-ci il tarixli fərmanı -----
211
15. Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında Azərbaycan Respublikası prezidentinin
26 mart 1998-ci il tarixli fərmanı --------------------------------------------------------
214