29
verildiyi kimi, Sovetlər İttifaqı daxilində Rusiya Federasyonuna nisbi bir üstünlük
haqqı verilmək surətində olsa belə bu şəklə razı gəlməmişdir.
Yuxarıda söylədiyimiz vəchlə Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi İttifaqlar Şurası
ilə Millətlər Şurası üzvlərinin birlikdə bir yerə toplaşması ilə yaranır, Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi öz simasında bütün səlahiyyətini 21 üzvündən ibarət bir
“Divani-rəyasət”ə tərk edər. Bu 21 üzvdən yeddisi İttifaqlar Şurasının divani-
rəyasət üzvü, digər yeddisi də Millətlər Şurası divani-rəyasət üzvlərindən ibarət
olub qalan yeddi üzvü iki məclisin birkə yığıncaqlarında seçilir.
6 iyun qanununa görə “İcraiyyə Komitəsi, Divani-rəyasətinin” hökmü
Xalq Komissarlar Şurası üzərinə dəxi nüfuzludur
*
. Divani-rəyasət Komissarlar
Şurasının qərarlarını ləğv edə bilər. Eyni zamanda divani-rəyasət İttifaqa daxil olan
bütün hökumətlər və məhəlli icra komitələrinin qərarlarını da poza bilər. Divan ya
müştərək və ya ittifaqa daxil olan üzvlərə aid bütün müəssisələr tərəfindən tənzim
olunan qanun layihələrini təsdiq və yaxud inkar etmək səlahiyyətinə malikdir.
Digər tərəfdən Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin bütün qərarları sovetlər İttifaqı
daxilində bilavasitə və təxirə salmadan tətbiq və icra olunmalıdır. (Halbuki əvvəlcə
Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi qərarlarının müstəqil və muxtar cümhuriyyətlərdə
tətbiq və icrası üçün adı çəkilən cümhuriyyətlərdə icra qüvvəllərinin ayrıca
qərarına lüzum verdi. Deməli ki, bu surətdə 6 iyun qanunu mərkəziyyətə doğru bir
qədəm də atmışdır).
İndi də mərkəzi federal hökuməti ilə ittifaq üzvləri arasındakı vəzifə və
səlahiyyətin paylaşdırılması vəziyyətinə baxaq: İttifaq komissarlıqları “müştərək”,
“birgə” və “muxtar” komissarlıqlardan ibarət olub üç cürədir. Xaric, Hərbi, dəniz,
yollar,
poçt-teleqraf
və
xarici
ticarət
kimi
müştərək
komissarlıqlar
mərkəzləşdirilmiş xüsusatı idarə edirlər. Bunların müttəhid məmləkətlərdə yalnız
birər agentliyi olur. Ali İqtisad Şurası iaşə, çalışma, maliyyə və fəhlə-kəndli
müfəttişliyi kimi birgə komissarlıqların bütün cümhuriyyətlərdə birər şöbələri olub
bu şöbələr məhəlli cümhuriyyətlər tərəfindən seçilirsə də, icraatlarında sovetlər
İttifaqı komissarlıqlarına tabe olunurlar. Və yalnız daxiliyyə, ədliyyə
*
, kənd
iqtisadiyyatı, maarif, səhiyyə və ictimai təminat kimi altı komissarlığa aid
*
Xalq Komissarları Şurası-Heyəti-Vükəla mənasındadır. Rusiya Heyəti-Vükəlası eyni zamanda bütün
Ыovetlər İttifaqının Heyəti-Vükəlası hökmündədir. Bunlardan “müştərək” və “müttəhid” komissarlıqlar
başında bulunanlar bütün cümhuriyyətlərə hakim olub “muxtar” komissarlıqları idarə edənlər isə sadə
Rusiya Federasionunun işləri ilə məşğul olurlar.
*
1926-cı ildə qurulan Rusiya sosialist Federativ Cümhuriyyətləri konqresində verilən qərara görə
Rusiya birliyinə daxil olan muxtar vilayət və muxtar cümhuriyyətlərin məhkəmələrində baxılan işlər
Rusiya ədliyyə komissarlığının və yaxud Rusiya prokurorluğunun istədiyi zaman Moskvaya cəlb
olunaraq orada baxılacaqdır. Bu qərar muxtar cümhuriyyətlər nümayəndələrinin etirazına baxmayaraq
əksəriyyətlə qəbul edilmişdir.
30
vəzifələrin icrası, ittifaq müqaviləsi səbəbinə görə məhəlli hökumətlər öhdəsində
qalmışdır.
Fəqət, 6 iyun müqaviləsinin birinci maddəsində deyilir: “Ümumi əsaslar”a
aid xüsusiyətlər gözdən keçirilirsə, o zaman mərkəzi hökumət səlahiyyətinin yalnız
siyasətə deyil bir çox xususiyyətə dəxi şamil olduğu görünər. Məsələn, xarici və
daxili istiqrazlar yalnız o, icra və bu xüsusda cümhuriyyətlər ittifaqına icazə verir.
Xarici ticarəti idarə etdiyi kimi, daxili ticarətə aid əsasları da təsis edir. Məmləkət
iqtisadiyat və sənaye haqqındakı əsasları o tənzim edir: hətta bəzi fərdi sənaye
müəssisələri belə nəzarət altına alır. (Fərz edək ki, Bakı neft ocaqları, Gürcüstan
marqansı, Ukrayna kömür mədənləri. Türküstan pambıq təsərrüfatı bilavasitə onun
tərəfindən idarə olunur. Ümumi sovet büdcəsini o tənzim etməkdən başqa xüsusi
sovet büdcələrini də müəyyənləşdirir və ya təsdiq edir. Ərazinin bölünməsinə və
istifadə tərzinə, xalq maarifinə və səhiyyə işlərinə aid nizami əsasları o təyin edir.
Mühacirətə aid qanunların və mühacirət fondunun təsisini, ədliyyə təsisatı ilə
cinayət məsəlləsi qanununun əsaslarını və çalışma haqqındakı qanun ilə sair
xüsusiyyətləri də o təmin və ya tənzim edir.
Göründüyü kimi, ayrı-ayrı cümhuriyyətlərin səlahiyyət dairəsi üçün
adətən heç bir şey buraxılmamışdır. Siyasi, ictimai, iqtisadi, mədəni və idarəetmə
həyatında bir sahə yoxdur ki, orada muxtar cümhuriyyətlər üçün mərkəzdən
müstəqil olaraq hərəkət etmək səlahiyyəti buraxılmış olsun.
Zatən sovet huquqşünasları burjua hüquqşünaslarını tənqid edirlər; onların
federativ cümhuriyyətlərdə məhəlli hökumətlərə verilən səlahiyyət dairəsinin
genişliyində “hürriyyət və istiqlal” görmələrinə gülürlər. Əksinə, bir cümhuriyyətin
“vəzifəsi” nə qədər az olarsa sovet hüquqçularından Qureviçə görə “hürriyyəti” də
o qədər çox olur, zəhməti azalır, özünü daha çox sərbəst hiss edərmiş. Ona görə
“məhəlli hökumətin hüququ nə qədər az olarsa, mərkəzi hökumətdən görəcəyi
yardım o nisbətdə çox olar”. Eyni müəllifə görə “sovet muxtariyyəti müvəqqəti bir
zaman üçün mərkəzdən qaçan qüvvətləri yıxmaq, ona müqabil mərkəzəçəkən
qüvvət və təmayülləri təşviq etmək üçündür”. Federativ hökumət onun üçün irəliyə
atılmış bir addımdır ki, o, “milli məsələni uzatmağa vasitə olur”. Bir məsələ ki,
onun “demokratca mərkəzləşmiş bir dövlətdə qətiyyən yeri yoxdur”. Hətiqətən də
bu günkü sovet federasyonunu təşkil edən cümhuriyyətlərin yalnız adı
cümhuriyyətdir. Sovet hüquqçularından Magerovskinin dediyi kimi bu
cümhuriyyətlər birər “quberniya” (vilayətdən) başqa bir şey deyildir. Bu quberniya
cümhuriyyətləri belə bir aralıq tamamilə heçə endirilən bir sovet proqramı
müzakirə edilmiş, şiddətli müxalifətə məruz qaldığı üçün təbliğatı qismən
tənzimlənmiş, qismən də təxirə salınmışdır. Buna “İqtisadi bölüşdürmə
proqraması” deyirlərdi. Bu proqrama görə bütün ittifaq milli cümhuriyyət
hüdudları nəzərə alınmadan iqtisadi vilayətlərə bölünəcək və hər vilayət iqtisadi
cəhətdən hər cürə siyasi və milli hüdudlar xaricində, sırf iqtisadi imkanlar və
faydalar mülahizəsilə idarə və bu xüsusda bilavasitə mərkəzə bağlı olunacaqlardı.