Azərbaycan elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Hərbi kommunizm”
- Əmniyyət sandığı
- Azərbayan mədəniyyət ənənələri.
- Azərbaycan Kültür Dərnəyi.
- Tərtibçidən
- Kitabın içindəkilər I Rusiyada siyasi vəziyyət
- II Miliyyət məsələsində Bolşevik nəzəriyyatı ilə əməliyyatı
- Bolşeviklərin şərq siyasəti
- Azərbaycan mədəniyyət ənənələri
58
yaşları görünür. Sabir yaratdığı ictimai yumor növilə türk ədəbiyyatında orijinal bir varlıqdır. Sabirlə bərabər “firdövsi-ilhamat” şairi Məhəmməd Hadi Şirvani meydana atılır. Bu romantik şairin hürriyyətə olan vurğunluğu onun ən böyük ilham qaynağıdır. O insanın yaradıcı düşüncəsini boğan adətlərə candan üsyan edər. O, ağlın hər cür, mənasız qeydlərdən azadlığını mütləq surətdə tələb edir. Üzü açıq, çarşafsız müsəlman qadını onun gözündə qurtulan bütün şərqin simvoludur. Məhəmməd Hadi ilə bərabər Bakıda mərhum Əli bəy Hüseynzadənin idarəsi altında yayınlanan ictimai, ədəbi və siyasi ağır başlı “Füyuzat” məcmuəsi ətrafında başqa şairlər də toplanmış bulunurlar. “Füyuzat”, xalqçı və realist “Molla Nəsrəddin” məktəbinə müqabil, Azərbaycanın idealist və romantik məktəbinin fikirlərinə tərcüman olurdu. Tam o zamankı bir İstanbul şivəsilə yazıldığı üçün fikirləri geniş kütlə arasında “Molla Nəsrəddin” fikirləri ilə rəqabət edəcək bir halda deyildi. Buna müqabil, onun milli düşünür Azərbaycan ziyalıları üzərində buraxdığı təsir böyükdü. Hələ Türkiyə-Azərbaycan mədəniyyət münasibətindəki rolu fövqəladə idi. Türkiyə tənzimat ədəbiyyatının örnəkləri ilə Azərbaycanı o tanışdırırdı. Bu dövr əsnasında (1905-1917) Azərbaycan teatro sənətkarlığında da müvəffəqiyyətlər qeyd olunur. Azərbaycan repertuarı həyati və vətəni yeni əsərlərlə zənginləşir. Avropa dramının klassik əsərləri tərcümə olunur. Namiq Kamalın “Vətən”i ilə Şəmsəddin Saminin “Bəsa”sı Azərbaycan səhnəsindan düşmür. Qüdrətli, professional artistlərdən ibarət dram truppaları qurulur. Azərbaycan səhnəsinin ən böyük müvəffəqiyyəti Azərbaycan operasının doğuşudur. 1907-də xalq müəllimi Hacıbəyli Üzeyirə Füzulinin ölməz əsəri “Leyli və Məcnun”u bəstələyərək səhnəyə çıxarmaq nəsib olur. Təcrübənin görülməmiş müvəffəqiyyətlə nəticələnməsindən ürəklənən müəllif çalışmalarına davam edir. Şəxsən Üzeyir və onu təqlid edən başqaları tərəfindən bir sıra yeni musiqili əsərlər yazılır. Eyni Üzeyir bəyin “Arşın mal alan” operetti görülməyən bir müvəffəqiyyətlə taclanır, Qısa bir zaman keçmədən “Arşın mal alan” bütün Qafqasiya dillərinə çevrilir. O, Bakı, Tiflis və Rəvan səhnələrində eyni müvəffəqiyyətlə təkrarlanır. İran, Türkiyə, Türküstan və Balkan səhnələrindəki təmsilləri də məlumdur. Üzeyir məktəbinin təsis etdiyi Azərbaycan operası, bundan bir az əvvəl rəhmətə gedən banisinin gözü önündə bütün dünyaya əks edəcək dərəcədə operalar, operettalar, simfoniyalar, baletlər və qeyrilərə malik olmuşdur. Klassik mövzulardan “Leyli və Məcnun”la işə başlayan kompozitor, sənət mərtəbəsini böyük xalq dastanı “Koroğlu” operası ilə tamamlamışdır. Sırası gəlmişkən bunu da qeyd edim ki, Avropa təsiri altında doğan yeni mədəniyyət əsərlərində biz keçmiş Azərbaycan ənənələrinin yeniləndiyinə şahid oluruq. Dram, komediya, iqtibas və tərcümədən ziyadə həqiqi həyat mövzularına və xalq ənənələrinə əhəmiyyət verir. Hekayəçilikdəki dil sadəliyi xalq dastanlarındakı 59
üslubu andırır. Müasirləşən musiqi yaradıcılığı XVI və XVII yüzillərdən bəri Azəri xalqı içində yaşayan mövzular və motivlər üzərinə işlənir. Vaxtilə saz şairləri tərəfindən obalarla oymaqlarda oxunan dastanlar opera səhnəsinin birər mövzusunu təşkil edir. İştə “Aşıq Qərib”, “Əsli və Kərəm”, “Xurşudbanu və “Şah Abbas”, “Leyli və Məcnun”, “Şah İsmayıl” və “Koroğlu” operaları. Bunlar vaxtilə birər məsnəvi və ya dastanlardı. İndi kompozitorlar tərəfindən səhnə texnikiyə uydurulmuş, verimli aktyorlarla aktrislər və gözəl səsli xanəndələrin hummətilə Avropasayağı bir əsər şəklində təmsil olunurlar. Bu dövr Azərbaycanda yayınlanan qəzetlər sözün müəyyən mənasilə anlaşılacağı şəkildə, sırf günlük hadisələrlə siyasi həyata ayrılmış birər orqan deyillərdi. Bu qəzetələr eyni zamanda mədəniyyət həyatının bütün səhifələrini də idarə və əks etdirirlərdi. 1918-ə qədər Azərbaycan cəmiyyət və mətbuatı üzərində təsir yapan və ədəbiyyatda əkslərini bulan tarixi amil Rusiya ilə bərabər qonşu Türkiyə ilə İranda cərəyan edən məşrutiyyət və hürriyyət hərəkatlarıydı. Azərbaycan mühiti bu hərəkatlardan ilham alaraq milli qurtuluş fikirlərilə canlanırdı. Bu canlanma hərəkatı başda daha ziyadə dini-siyasi fikirlərin təsirində bulunurdu. O dərəcədə ki, türk dili, türk qəzetəsi və türk teatrosu deyiləcəyi yerdə müsəlman dili, qəzetəsi və teatrosu deyilirdi. Fəqət milli oyanış cərəyanı getdikcə təbii məcrasını bulur. Milli, bütün müəssisələr kimi mətbuat da milli mədəniyyət motivlərinə keçir. Türkiyədəki məşrutiyyət hərəkatı üzərinə gəlişən milliyətçilik və türkçülük cərəyanı Azərbaycanda əkslər yapır və nəticədə türk milli şüuru xalqın bütün təbəqələrini bürüyür. Balkan hərbinin zühuru isə bu ruh halətini xüsüsilə qabardır. O biri tərəfdən Rusiya çarlığının İran məşrutiyyət hərəkatı üzərində icra etdiyi zülmü dünya ictimaiyyətinin həyəcanına səbəb olur. Bu həyəcana tərcüman olan şair Müznib “Yəbnəl-İvan” dediyi rus hökumətinə yazdığı bir həcviyyə dolayısı ilə Sibiriyaya surülür. Və buradan ancaq yapdığı uzaqgörənlik nəticəsində xilas olur. O, həcviyyəsində imperatorluğun cəzaya uğrayacağını yazmışdı. Belə həyəcanlı durumda Azərbaycan birinci dünya müharibəsi dövrünə girirdi. 1915-də “Açıq söz” qəzetəsi nəşr olunur. “Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” şüarını başlığı altında dərc edən bu orqan Azərbaycan türkçülərinin fikirlərini yayan bir orqandı. Bu qəzetə artıq milli və mədəniyyət müəssisələrindəki “müsəlman” sifəti yerinə “türk” sifətini işlədirdi. Qəzetənin bu cəsarəti hərbi senzorun etirazına səbəb olmuş və bu üzdən əməlli-başlı müşkilat və mücadilə zühur etmişdi. “Açıq söz” qəzetəsi sadə, öndə gedən ziyalıları ətrafında birləşdirməklə qalmayıb, eyni zamanda zamanın ruhlara hökm edən iki şairini də öz mühərrirləri arasına almışdı. Bunlardan biri “Qoşma” və “Dalğa” şairi Əhməd Cavad, digəri də “Şeyx Sənan”, “Şeyda”, “İblis”, “Siyavuş” və sairə kimi mənzum və “Topal Teymur” kimi mənsur dramlar yazan Hüseyn Caviddir. Əhməd Cavad daha ziyadə heca vəzni ilə lirik parçalar yazır və bu lirizminə eyni zamanda milli və siyasi bir həyəcan qatırdı. Məsələn, Azərbaycanlı qardaşın yardımına qoşan anadolulu Məhmədciyin məzarını beytlərlə oxşuyurdu. 60
Sonradan bir ədib və dramaturq olaraq şöhrət qazanan Cəfər Cabbarlı da ilk məqalələrini bu qəzetədə dərc etdirmişdi. (Bu qəzetənin müəssis və naşiri bu konfransı verən Rəsulzadə Məhəmməd Əmin olmuşdur.) Bu dövrdəki Azərbaycan cəmiyyətinin Birinci dünya savaşının sonuna bağlanmış ümidləri vardır. Bu ümidlərə “Açıq söz” qəzetəsinin ilk nüsxəsində basılan baş məqaləsi bu surətlə tərcüman olurdu: “Dəhşətlərinə şahid olduğumuz böyük muharibə, böyük bir həqiqəti, əsrimizin milliyət əsri olduğunu isbat etdi. Dünyanın xəritəsi qəribə dəyişəcək - deyə heyrətlə qarışıq bir cümlə indi bir çox ağızlardan eşidilməkdədir. Dünya xəritəsinin alacağı yeni şəklə vətəndaşların fədakarlığı, dövlətlərin təşkilati və orduların əzəməti ilə bərabər heç şübhə yoxdur ki, aşkarlıq və möhkəmlik peyda etmiş milliyyət məfkurələrinin də böyük təsiri var və olacaqdır. Özünü lüzumunca bilib də istiqbal üçün müəyyən bir ideal (məfkurə) bəsləyən millət şübhəsiz ki, böyük bir qüvvət təşkil edər. Şübhəsiz ki, sözün tam mənasilə alçalacaq qədər topların hakim olduğu hərb meydanlarında təsirsiz qalmayan bu qüvvət yaşıl mahudlu (çuxa) barışıq masası üzərində də əsaslıca bir təsir yapacaq. Hər hankı qalib tərəf az-çox uzun bir dinclik vücudə gətirmək istərsə, əsrin vicdanları üzərində ən çox təsir icra edən qüvvəti-milliyyət məfkurəsinə göz yuma bilməz! Bunun belə olacağı arabir gələcək sülhü haqqında söz söyləyən Avropa mütəfəkkirlərincə də təsdiq olunmaqdadır. Sülhuyyuna (barışçılar) mənsub siyasilərcə milliyyət əsasına riayət etmiyəcək millətlərin hüququnu gözətmiyəcək bir sülh müahidənaməsi çox çəkməz yırtılır və uzun çəkən bir dinclik təmin edəmməz. Təbii haqqları payimal olmuş tək bir millət daima qaldıqca Avropa dövlətlərinin tarazlığı həqiqi və uzun çəkən bir sülh üzü görməkdən məhrum qalacağı kimi, öz vətəndaşları arasında ögey-doğmalıq (özgəlik-özlük) göstərən bir dövlət də həqiqi bir qüvvətə dayanamıyacaq, mütərəqqi və qüvvətli bir təşkilata malik olmayacaqdır. Demək ki, müəyyən bir məfkurəyə və əksər fərdlərincə tanınmış bir qayeyi-əmələ malik olan millətlər, dövlətlər arasındakı münasibətdə əhəmiyyət qazandıqları kimi, dövlətlərin daxili siyasətləri üzərinə də böyük təsirlər icra edəcəklərdir. Bu surətlə ayrı-ayrı millətlər bir millət olaraq yaşaya bilmək üçün hər şeydən əvvəl özlərini (kəndilərini) bilməli, müəyyən fikir və əməllər ətrafında birləşərək böyük bir məfkurəyə, qayeyi-xəyalə hədəf olacaq o işıqlı ulduza sahib olmalıdırlar. Çünki müttəhid bir ruh və müştərək bir qayəyə malik olmayan millətlərlə yeni əsaslar üzərinə qurulacaq həyat hesablaşmaycaq və belə bir silahdan məhrum qalan camaatlar kimsəyə söz eşitdirəmmiyəcəklərdir!” (2 ekim 1915. № 1.) Bu ana fikri biz Hüseyn Cavidin bu beytlərində buluruq:
Qoşaraq nura səhli et pamal! 61
Həp sənindir şərəf, ümid, iqbal. Şaşırıb durma böylə.... bir aydın İdeal arxasınsa qoş, çırpın! səni qurtarsa qurtarır birlik, Çünki birlikdədir fəqət dirilik!
Şair İbrahim Tahir isə artıq milli istiqlaldan açıqca bəhs açaraq: “Yekanə nuhdeyi-amal istiqlali-millətdir!” deyir. Azərbaycan topluluğu belə bir ruh və həyəcanla Birinci Dünya savaşına girir. Hələ 1911-də təşkil və 1917-də təkmil olunub milli proqramla çalışan siyasi bir partiyanın (Milli Azərbaycan “Müsavat” Xalq Partiyası) təlqinləriylə Azərbaycan turklüyü müstəqil bir dövlət qurumuna doğru addımlar atır. Nəhayət hərbin sonlarında Rusiya imperatorluğu çökür və bu fürsətdən istifadə edilir, 31 il əvvəl bu günün bir misli, 28 mayis 1918-də Azərbaycan Şurayi-Millisi Azərbaycan Cümhuriyyətinin istiqlalını bütün cahana elan edir. Bəyanlar, bəylər! 28 mayis 1918 Azərbaycan tarixinin ən böyük bir günüdür. Bu gündə türk və müsəlman icmaları içində şərq ilə qərb mədəniyyətlərinin qarşılaşdığı coğrafi bir sahədə gəlişən Azərbaycan mədəniyyəti tarixi seyrinin əhəmiyyətli bir mərhələsinə varmışdır. Yüz il əvvəl Rusiya çarlığının idarəsinə ayrı-ayrı xanlıqlar şəklində keçən Azərbaycan indi yekparə bir mədəniyyət varlığı və millət birliyi halında yenidən dünyaya doğulurdu. Seçdiyi hökumət şəkli ilə o sadə Azərbaycan deyil, bütün türk və islam dünyasında bir yenilik göstərirdi: Cümhuriyyət qururdu. Beynəlmiləl demokratiya prinsiplərinə dayanaraq qurulan bu cümhuriyyət mavi, qırmızı, yaşıl - üç rəngli bayrağı ilə Azərbaycan mədəniyyət ənənələrinin bir xülasəsini rəmzləndirirdi Mavi rəng- türklüyün, yaşıl rəng-islamlığın, qırmızı rəng də çağdaşlığın əlamətidir. Vaxtilə “Füyuzat” məcmuəsinin fazil mühərriri “türk qanlı, islam imanlı və firəng qiyafətli olalım”-demişdi. Sonra türkçülüyün böyük filosofu Ziya Göyalp bu üçəm ümdəni daha elmi bir üslubla işləmiş və eyni şüar, dediyimiz kimi, sonra “Açıq söz” qəzetəsinin başlığı altında bulunmuşdur. Bütün Qafqasiya ilə bərabər Azərbaycan Cümhuriyyəti də bolşevizmin dəmir pərdəsi arxasına alındıqdan sonra məmləkətin siyasi coğrafiyası kimi mənəvi mədəniyyət mühiti də dəyişmişdir. Burda rol oynayan tarixi mədəniyyət amilləri normal seyrlərindən qalmış, rus kommunizmi ilə totalitarnzminin böyük əngəlləri ilə qarşılaşmışlardır. İndi orada rəsmən hakim olan mədəniyyət idealı “Böyük rus milləti ilə birləşmək” idealıdır. Fəqət 28 mayis 1918 tarixində milli və mədəni istiqamətini almış istiqlal dövründə gediləcək mədəniyyət yolunu bəlləmiş bulunan Azərbaycan bu istila basqısı altında belə həqiqi yolundan çıxmamış, var qüvvətilə varlıq mücadiləsinə davam etmiş və edir. Bunu isbat etmək üçün 31 ildən bəri bolşevik rejimi altında bulunan Azərbaycandakı milli mədəniyyət olaylarını gözdən keçirmək gərəkdir ki, bu mövzuya ayrıca bir konfrans ayırmaq istər. İndilik 62
bu qəd’r qeyd edim ki, 31 ildən bəri orada türk, müsəlman və Qərb mədəniyyət dünyasının bildiyi mədəniyyət dəyər və idealları ilə kommunist dəyər və fikirləri arasında amansız bir mücadilə vardır. Bu müsadilə indiki halda bütün dünya ölçüsündə gedən böyük mücadilənin bir parçasıdır. Bu günlərdə türkcə qəzetlərə əks edən bir məqaləni bəlkə də çoxunuz görmüşdür. Sovetlərdə indi müdhiş bir rus-bolşevik şovenliyi zühur etmişdir. Rus mədəniyyət ölçülərini mütləq surətdə qəbul etmiyənlər buna müqabil millətlərarası mədəniyyət dəyərlərini qiymətləndirənlər kosmopolitizm ilə ittiham olunur və yaxanı NKVD-nin əlinə verirlər. Dünən nasionalist deyə təqib olunanlar bu gün kosmopolit deyə cəzalandırılırlar. Sovet qəzyetlərindən nəql olunan məlumata görə Rusiyanın özündə ədəbiyyat, elm, sənət və musiqi sahələrinə mənsub bir çox insanlar bu kosmopolitizm ilə suçlandırılaraq mövqelərindən atılmış və meydandan qaldırılmışlardır. Eyni müdhiş dalğa Azərbaycana da sirayət etmiş. 24 mart 1949 tarixli “İzvestiya” qəzetəsi sovet musiqisinin formalizm ilə modernizmə itaət etməsini istiyənlərə hücum edir, sonrada Ozolevets adında birisini “Azərbaycan kompozitorlarını ruslaşmaq və bu surətlə qeyb olub ortadan getməmək üçün rus musiqi mədəniyyətinin ənənələrini təqib etməməyə” təşviq etdiyi üçün xırpalıyır və onu “utanmaz füzul” deyə təhqir edir. Eyni zamanda 16 mart 1949 tarixli “Literaturnaya qazeta”da isimləri çəkilən bir sıra Azərbaycanlı ədib və muhərrirlərin hələ “Füyuzat” məсmuəsi ənənələrinə bağlanıb türkçülük və müsəlmançılıq yaparaq Avropa romantizmindən ilhamlı olduqları şiddətlə tənqid olunur. Bəyanlar, bəylər! Demək, mücadilə davam edir və tariximizdən qüvvət alan mədəniyyət ənənələri bütün zorluqlar və küslüklərə rəğmən hələ canlılıq göstərir. Müzəffər olacaqları şübhəsizdir. Çünki getdikləri yol tobiidir, çünki bu mədəni dünyanın yürüdüyü mədəniyyət və tərəqqi yoludur. Son ucu, zəfər, onun- üç
rəngli istiqlal bayrağının, Milli Azərbaycan Türk Demokratik Mədəniyyətinindir!..
63
Rusiyada siyasi vəziyyət. Müəllif bu əsəri Türkiyədə yazmış, ilk dəfə 1926-cı ildə İstanbuldakı “Amədi mətbəəsi”ndə çap etdirmişdir. “Milli Azərbaycan nəşriyyatı” seriyasından olan “Rusiyada siyasi vəziyyə” dördüncü kitabdır. Məlum olduğu kimi həmin seriyadan birinci kitab M. Ə. Rəsulzadənin “Azərbaycan Cümhuriyyəti”dir. 1. “Hərbi kommunizm” - Bolşeviklərin 1918-20-ci illərdə xalqa sırıdığı iqtisadi siyasət. Ərzaq sapalağı bu siyasətin ən uğursuz təməl daşı idi. 2. “Yeni iqtisadi siyasət” -1921-ci ildən 30-cu illərin ortalarınadək davam etmişdir. Bu dövrə kapitalizmdən sosializmə keçid dövrü də deyilir. Bu dövrdə ərzaq sapalaq ərzaq vergisi ilə əvəz olunmuşdur. 3. Əmniyyət sandığı - əmanət kassası mənasındadır. Milliyyət məsələsində bolşevik nəzəriyyatı ilə əməliyyatı. Bu əsər ilk dəfə Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin redaktəsi ilə 1928-ci ildə İstanbuldakı “Orxaniyyə mətbəəsi”nin buraxdığı “Milliyyət və bolşevizm” məqalələr məcmuəsində çap edilmişdir. 1. Lehistan-Polşa nəzərdə tutulur. Bolşeviklərin şərq siyasəti - Bu məqalə də “Milliyyət və bolşevizm” toplusunda basılmışdır. Azərbayan mədəniyyət ənənələri. Bu əsər “Azərbaycan kültür gelenekleri” sərlövhəsilə 1949-cu ildə Ankaradakı “sipahi mətbəəsi”ndə nəşr olunmuşdu. Kitab Azərbaycan Kültür Dərnəyinin təşəbbüsü ilə 28 may 1949-cu ildə Azərbaycan istiqlalına həsr edilmiş konfransda M. Ə. Rəsulzadənin söylədiyi məruzədən ibarətdir. 1. Azərbaycan Kültür Dərnəyi. Əsası 1 fevral 1949-cu ildə M. Ə. Rəsulzadənin təşəbbüsü ilə Ankara şəhərində qoyulmuş və bu günədək fəaliyyət göstərir. 2. Bu beytin sətri tərcüməsi belədir: “haradadır o şah Toğan əliaçıqlığı ki, mən onun qarşısında dilimlə sən-sən deyəm”.
əsərlərinin dili qismən sadələşdirilmişdir.
64
I Rusiyada siyasi vəziyyət ...................................................................................... 3 Bir müqəddimə ......................................................................................................... 3 İqtisadi böhran .......................................................................................................... 3 İctimai və siyasi müvazinət ...................................................................................... 7 Milli mübarizə və parçalanma hərəkatı .................................................................. 10 Beynəlmiləl vəziyyət .............................................................................................. 16 Rus fəhləsi nə deyir? .............................................................................................. 18 Bürokratiya ilə firqə ............................................................................................... 19 Hadisələr qarşısında vəzifəmiz ............................................................................... 21
Bolşevik firqəsi - materialist və kosmopolit ........................................................... 23 Milliyyət məsələsi bolşeviklər üçün ....................................................................... 24 Qayə deyil, alətdir .................................................................................................. 24 “Sovet federalizmi” və “ayrılmaq haqqı” ............................................................... 26 “Sovetlər İttifaqı” təşkilati-əsasiyyəsi .................................................................... 27 Sovet Hökumət təşkilatlarında ikilik ...................................................................... 31 Milliyyət məsələsi yalnız bir göstərişdir ................................................................ 33 Daxildə mərkəziyyət, xariсdə imperializm ............................................................. 35 III Bolşeviklərin şərq siyasəti ............................................................................... 36 Göstərişli şüarlardan biri ........................................................................................ 36 Milli istiqlal hərəkatları və bolşevizm .................................................................... 38 Çin təcrübəsindən alınan dərslər ............................................................................ 40 Buxarinin tərifi, Mahmud bəyin təfsiri ................................................................... 42 Kommunizm təhlükəsi mövcuddur ........................................................................ 44 IV Azərbaycan mədəniyyət ənənələri ................................................................. 46 65
Yüklə 0,63 Mb. Dostları ilə paylaş:
|