Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası (afsea) «Fəlsəfə» jurnalına əlavə

 
- 101 - 
Ey fəzalarda gülümsər əbədi şe’rü xəyal! 
O nə qüdrət, o nə hikmət, o nə ahəngü cəlal!? 
Hər dəha çırpınaraq səndə arar feyzi-kəmal, 
Yenə yox kimsədə əsla səni idrakə məcal
1
. 
 
Haqqa  yaxınlaşdıqca  dini  fərqlər  artmır,  azalır.  Görünür,  insanın  daxilən 
təmizlənməsi,  yüngülləşməsi,  pərvazlanması,  eşqin  qanadlarıyla  haqqa  doğru 
uçması ideyaları həm də dinlərin vəhdəti ideyasına gətirir.  
«Şeyx Sənan»da deyilir: 
 
Din bir olsaydı yer üzündə əgər, 
Daha məs’ud olardı cinsi-bəşər.
2
   
Həm də bu fikir təkcə Dərvişin dilindən eşidilmir. Şeyx Sənan islamı daha 
dərindən anladıqca xristianlığı da ehtiva etməyə çalışır: 
 
Mənə olmuş cahan pərəstişkar, 
İmdi pək başqa bir cəlalım var. 
Sanma İslamə rəhbərəm tənha, 
Peyrəvimdir xristianlar da
3
.  
 
Yaxud başqa bir yerdə Şeyx Sənan deyir:  
 
Birsə həqq, cümlə din də bir... naçar, 
Xəlqi yalnız ayırmış azğınlar...
4
 
 
Yaxud Cabbarlıda oxuyuruq: 
«Siz  ey  min-min  qəbilələrə,  millətlərə,  irqlərə  ayrılmış  məzlum  bəşəriyyət! 
Mən  bu  gün  bütün  istilalara,  müharibələrə,  qırğınlara,  əsirliyə,  köləliyə,  cəbrə, 
istibdada,  altunlara,  hökumətlərə,  qanunlara,  dinlərə,  allahlara,  bütün  əski  varlığa 
qarşı üsyan bayrağı qaldırıram»
5
  
«Bu  yalnız  ərəblərdə  deyil,  yalnız  burada  deyil,  hər  yerdə  belə  olmuşdur. 
Bunu  babillilər  də  belə  etmişlər,  yunanlar  da  belə  etmişlər,  rumlar,  yəhudilər  də 
belə etmişlər.  İsalar, musalar, iskəndərlər, saysız-hesabsız insan qəssabları hamısı 
belə etmişlər»
6
  
Cavid  də,  Cabbarlı  da  böyük  müqəddəslik  duyğusundan  ayrı  salınmış, 
                                                 
1
 Hüseyn Cavid. Əsərləri üç cilddə. 3-cü cild, Bakı, 2003, səh.307. 
2
 Hüseyn Cavid. Əsərləri  üç cilddə. 1-ci cild, Bakı, 2003, səh. 477. 
3
 Hüseyn Cavid. Əsərləri  üç cilddə. 1-ci cild, səh. 476. 
4
 Hüseyn Cavid. Əsərləri  üç cilddə. 1-ci cild, səh. 414. 
5
 Cəfər Cabbarlı.  Seçilmiş əsərləri, səh.301. 
6
 Yenə orada,  səh.300-301. 

---

 
- 102 - 
özgələşmiş,  dinsizləşmiş,  hadisələşmiş,  müxtəlifləşmiş  və  bu  müxtəlifliklərin 
qarşıdurmasını yaratmış əski dünyanın əleyhinə çıxaraq, insanın öz daxili-mənəvi 
yüksəlişinə,  sevgiyə,  məhəbbətə  və  insani  məhəbbətin  gücü  ilə  əldə  edilmiş 
ümumbəşəri  birliyə  səsləyirdi.  Dinləri  birləşdirərək  hamısına  qarşı  eyni  dərəcədə 
üsyan edən Elxan əslində dinləri birləşdirərək hamısına eyni dərəcədə xidmət edən 
Şeyx Sənanın o biri qütbü deyilmi? Və qütblər eyni mahiyyətdə birləşmirmi?   
Dinlər,  təriqətlər  arasında  fərq  bir  qayda  olaraq  hadisə,  mərasim  müs-
təvisində özünü göstərir. Dinin mahiyyəti isə müqəddəslik duyğusu ilə bağlıdır. Bu 
duyğu olmadıqda dini ehkamlar, dini ayinlər, dini mərasimlər əsl dini əvəz edir və 
din əvəzinə dini pərdəyə bürünmüş psevdodin yaranır ki, o da  mahiyyəti etibarilə 
dinsizlikdən fərqlənmir.  
Təsadüfi deyildir ki, Cavid də, Cabbarlı da məhz «din pərdəsi»nə, «din qal-
xanı»na qarşı mübarizə aparıblar. Xəlifənin hədiyyə göndərdiyi rəqqasələrə işarətlə 
Xəyyam  «Din pərdəsi altında nə xoş, incə lətifə»
1
,  –  deyir.  Eləcə  də  Elxan  «mən 
üzümə  bir  din  qalxanı  çəkib  cahangirlərin  cəlladlığını  qəbul  edə  bilmərəm»
2
,  – 
deyir.  
Caviddə də, Cabbarlıda da «din» ideyası «azadlıq» və «məhəbbət» ideyaları 
ilə qarşılaşdırılır. «Od gəlini»ndə Xürrəm diyarının mənəvi kodeksi belə səslənir: 
«Azad sevgi, azad vicdan könlümün tanrısı». Dini hiss daxili bir ehtiyac olmadıq-
da, insanın mənəvi yüksəlişindən, saflığından, paklığından, müqəddəslik səviyyəsi-
nə yüksəlmiş ali duyğularından doğmadıqda, kənardan icbari yolla təlqin edildikdə 
bu böyük azadlıq carçıları onu qəbul edə bilmirlər. Həm də bu mövqe 20-ci əsrin 
əvvəllərində  meydana  gəlməyərək,  Şərq  fəlsəfi  fikrində  qədim  köklərə  malikdir. 
Cavidin şəxsi fikirləri, böyük Ömər Xəyyamın mövqeyi ilə necə də səsləşir:  
 
«Mən ömrümü sərməst olaraq şən dilərəm, şən. 
 Bir dindəyəm, azadə bütün küfr ilə dindən.»
3
   
       
Bu  misralar  Ömər  Xəyyamın  məşhur  rübaisindən  tərcümə  olunaraq  mətnə 
daxil edilmişdir. Həmin mövqe «Xəyyam»dakı digər obrazın – Sevdanın dili ilə də 
təqdim olunur: 
 
«Bir vəhşi göyərçin kimi mən də, 
 Şən könlümü azadə dilərdim.»
4
                 
 
Bu  ideyalar  hələ  «Şeyx  Sənan»da  da  irəli  sürülürdü.  Lakin  Cəfər  Cabbarlı 
                                                 
1
 Hüseyn Cavid. Əsərləri 3 cilddə. 3-cü cild, Bakı, 2003, səh.361 
2
 Cəfər Cabbarlı.  Seçilmiş əsərləri, səh.292. 
3
 Hüseyn Cavid. Əsərləri 3 cilddə. 3-cü cild, səh.358. 
4
 Yenə orada, səh. 253. 

---

 
- 103 - 
Şeyx  Sənanın  dinlə  azadlığı  uzlaşdırmaq  cəhdlərini  tənqid  etsə  də,  onun  «Od 
gəlini»ndəki  azadlıq  axtarışları  da  son  nəticədə  sadəcə  dinsizlikdən  deyil,  nəfsin 
tərbiyəsi, mənəviyyatın yüksəlişi ideyasından bəhrələnir.  
Lakin  insan  azadlığının,  onun  yaradıcı  qüdrətinin  tərənnüm  olunması  dinə 
qarşı  çıxmaq  üçün  heç  bir  əsas  vermir.  Çünki  din  də  insanı  bütün  yaranmışların 
əşrəfi  hesab  edir.  Bu  baxımdan,  müəllimlərimizin  üzərinə  sovet  dövründə 
ədəbiyyatımıza müdaxilə etmiş və əs-lində milli mənəviyyatımıza uyğun olmayan 
insan–Allah  qarşıdurmasından  xilas  etmək  (şərhi  düzgün  vermək)  və  insanın 
mühitə qarşı mübarizədə haqqa-ədalətə tapınmasını, həm də dini hissin bir təzahürü 
kimi izah etmək vəzifəsi düşür.      
Din  özü  böyük  tərbiyəvi  gücə  malik  olduğu  üçün,  bu  hissin  hər  hansı  bir 
formada zəiflədilməsi ümumiyyətlə tərbiyə işinə də ziyan vura bilər. Bu baxımdan, 
məqsəd dini dünyagörüşü ilə fəlsəfi dünyagörüş arasındakı zahiri ziddiyyəti aradan 
qaldırmaq və gənclərin mənəvi aləminin bütövlüyünü təmin etmək olmalıdır. 
İslam aləmində fəlsəfi təlimlər bir qayda olaraq məhz mənəviyyatla bağlıdır. 
Lakin  təəssüf  ki,  əksər  hallarda  söhbət  ancaq  insanın  «iç  dünyası»ndan,  fərdi 
mənəvi aləmdən, nəfsin məhdudlaşdırılmasından, «nəfs üzərində qələbədən» gedir, 
cəmiyyətin  özünün  mənəviləşməsi  prosesi,  daha  rahat  və  daha  ədalətli  ictimai 
mühit yaradılmasına olan zərurət isə diqqətdən kənarda qalır.   
Cəmiyyətin  mənəvi  simasının  dəyərləndirilməsi  də  öz  növbəsində  iki  yolla 
mümkündür.  Birincisi,  əxlaqi  ideyaların  fərdi  şüurları  fəth  etməsi,  kütləviləşməsi. 
İkincisi,  cəmiyyətin  öz  strukturunun,  fəaliyyət  prinsiplərinin  (dövlət  siyasətinin, 
qanunvericiliyin, ədliyyə mexanizminin və vətəndaş cəmiyyətinin) yüksək mənəvi 
prinsiplərə uyğunlaşdırılması, yəni cəmiyyətin bir tam halında vahid mənəvi sima 
əldə etməsi. Bu iki şərtin eyni zamanda ödənmədiyi halda. Ya sağlam fərdi şüurlar 
xəstə  ictimai  mühitin  ab  havasından  əziyyət  çəkir,  ya  da  cəmiyyətin  gözəl 
makrostrukturu öz elementlərinin naqisliyindən (tama adekvat ola bilməməsindən) 
xəcalət  çəkir,  ruhsuzlaşır  və  deqradasiya  olunur.  Mənəvi  idealı  daha  dayanıqlı 
şəkildə təcəssüm etdirən vəziyyət ictimai mühitin mənəvi siması ilə fərdi ruhların 
adekvatlığı şəraitində mümkündür. 
Təəssüf ki, Şərqdə mənəvi təkamülün ağırlığı çox vaxt fərdi ruhların üzərinə 
qoyulur  və  onun  normal  (xoşbəxt)  fəaliyyəti  üçün  adekvat  mühüt  barədə  söhbət 
belə getmir. Mühiti dəyişməyin yolu  guya fərdləri dəyişməkdən keçirmiş.  «Hamı 
hansı  yolla  isə  yüksək  mənəvi  prinsipləri  qəbul  etməli,  kamilləşməlidir.»  Bunun 
üçün  isə  öyüd-nəsihət,  təbliğat-tərbiyə,  böyük-kiçik  məsələsi  və  sair  yollardan 
istifadə olunur, mürid-mürşid institutu yaradılır. Təriqətçilik baş alıb gedir.  
Biz nəyə görə hər hansı bir təriqəti və təriqətçiliyi qəbul etmirik.  
Çünki onun təməlində hansı isə «mürşid» dayanır. Əlbəttə, ata-oğul, böyük-
kiçik,  ustad-şagird,  müəllim-tələbə  münasibətləri,  o  cümlədən  mürşid-mürid 

---

 
- 104 - 
münasibəti  öyrənmə  prosesinin  əsasında  dayanır.  Biz  təbii  ki,  bunların  əleyhinə 
deyilik. Ancaq bir halda ki, insanların sərbəst düşüncə dairəsi məhdudlaşdırılmasın 
və heç bir fikir mütləqləşdirilməsin, icbari bir akt kimi qəbul etdirilməsin. Çünki 
mürşidi mütləqləşdirmək nəticə etibarilə Allaha şərik qoşmaq kimi bir şeydir.  
Biz nəyə görə «Allahı sevmək» ideyasının sufi versiyasını qəbul etmirik?   
Çünki Allaha üz tutmaq dünyadan üz çevirmək kimi başa düşülməməlidir.  
Çünki Allah bizim üçün yaratdıqlarında təzahür edir. Və Allah sevgisi onun 
yaratdıqlarına sevgidən keçməlidir.  
Əlbəttə, insan Allahı öz qəlbinin dərinliklərində də axtara bilər. Ancaq ona 
görə yox ki, O-nun yeri bizim qəlbimizdədir. Ona görə ki, bizim qəlbimiz də O-nun 
yaratdıqlarından biri kimi O-nun daşıyıcısıdır. 
Bütün Şərq fəlsəfəsi onun üzərində qurulub ki, Allaha qovuşmaq üçün qəlbin 
özünə  konsentrasiyası,  müəyyən  istiqamətə  yönəldilməsi,  «köklənməsi»  lazımdır. 
Bu, əslində meditasiyadır.    
Əbu  Turxan  təlimində  insanın  Yaradanı  öz  qəlbində  axtarması  «qısa 
qapanma effekti»  kimi dəyərləndirilir. Yəni insan özü də Allahın yaratdıqlarından 
biri  olduğu  üçün  və  onun  bir  nişanəsini  (ruh)  daşıdığı  üçün  yolunu  uzaqlardan 
salaraq Allahı harada isə uzaqda axtarmaqdansa, elə özündə, öz qəlbində axtarır və 
bu  nişanəni  canlandırmağa  çalışır.  Buna  müəəssər  olanlar  artıq  Allahı,  Haqqı 
bulduğunu düşünür və «mənəm Haqq», «Haqq məndədir» deyir. 
Haqq özü və Haqqın bir nişanəsi! Sonsuz təzahürlərdən biri! Bizə ən yaxın 
olan, bizim özümüzdə, içimizdə olan! 
Lakin  «Haqqın  bulunması»  axtarışın  son  məqamıdırmı?  Budurmu  məqsəd? 
Bəs təbiət, onun sirləri, insana verilən biliklər nə üçündür? İnsan digər məxluqat-
dan məhz şüurlu və yaradıcı varlıq kimi fərqlənmirmi? Məgər təsadüfidirmi ki, Qu-
rani-Kərimdə insana təbiətdə, təbii nemətlərdə bir əlamətin olduğu xatırladılır, mal-
darlıqdan,  əkinçilikdən,  insanların  istifadəsində  olan  müxtəlif  şeylərdən,  gəmilər-
dən söhbət açılır. «O gecəni və gündüzü, Günəşi və Ayı sizə tabe etdi. Ulduzlar da 
O-nun əmrinə tabedir. Doğrudan da bunda ağılla düşünənlər üçün ibrətlər vardır» 
(Qurani-Kərim.  Əl-Nəhl  surəsi,  12-ci  ayə).  Yaxud:  «Allah  yer  üzündə  yaratdığı 
cürbəcür şeyləri də sizin ixtiyarınıza verdi… Görüb götürənlər üçün sözsüz ki, bun-
da  da  əlamətlər  vardır»  (Yenə  orada,  13-cü  ayə).  «Düşünüb  dərk  edənlər  üçün 
ibrətlər» insanın üzünü təbiətə, kainata tutmasını və ona verilən düşüncə sayəsində 
insanlıq naminə yaradıcı fəaliyyət göstərməsini də haqq işi etmirmi?  
Haqqı  özündə  bulan  insan  üçün  bütün  yerdə  qalan  dünyaya  bu  haqq 
meyarından  baxa  bilmək  kimi  şərəfli bir  imkan  açılır.  Lakin  Şərq adamı  bununla 
işini bitmiş hesab edir. Yeni bir səviyyədə fəaliyyət (daha şərəfli bir həyat) imkanı 
açıldığı  halda,  insan  başlanğıc  məqamını  son  məqamla,  ölümlə  qarışıq  salır.  Və 

---

 
- 105 - 
haqqı  bulduqdan  sonra  bu  dünyadan  istəyi  ölmək  olur.  Necə  ki,  Mənsur  Həllac 
bunu istəyirdi!  
O,  ikinci  həyatını  –  yeni  həyatını  harada  isə  «o  dünyada»  axtarır.  Və  o 
dünyaya  tələsir.  Lakin  hələ  «o  dünyaya»  köçənə  qədər  bu  ikinci  –  Haqqdan 
başlanan  həyatın bu dünyada yaşanması imkanını nəzərdən keçirmir. Bu, onun heç 
ağlına da gəlmir. Amma gəlməsi gərək idi! 
Əslində biz heç də insanın əvvəlcə təsəvvüf yolu ilə gedərək kamilləşməsi və 
ancaq  bundan  sonra  cəmiyyətin  fəal  bir  üzvü  kimi  elmi-praktik  və  sosial-siyasi 
fəaliyyətə qatılmasını nəzərdə tutmuruq. Mənəvi-əxlaqi sferada gedən təkamül elə 
lap  əvvəldən  intellektual  və  əməli  fəaliyyətlə  tamamlanmalıdır.  Yəni  insan  öz 
fəaliyyətini  ancaq  nəfsi  ilə  mübarizə  üzərində  qura  bilməz.  Yaxud  bu  işi 
cəmiyyətin  bir  üzvü  kimi  peşə  fəaliyyətindən  kənarda,  əlavə  bir  iş  kimi  görə 
bilməz.  Əsl  məqsəd  yüksək  mənəvi  prinsiplərin  məhz  peşəkar  ictimai  fəaliyyət 
prosesində tətbiq olunması və ya daha doğrusu, formalaşmasıdır. 
Dərvişlik  zəmanəsi  keçmişdir.  Və  sufilik  də  müasir  insanın  həyat  fəlsəfəsi 
olmaq şansına malik deyil. İndi sufizmi Şərq ölkələri üçün fəlsəfi baza kimi qəbul 
etmək  istəyənlər,  əslində  özləri  başqa  bir  həyat  yaşayanlardır.  Sufizmi  öyən  çox 
olsa da, onu qəbul edən və həyat amalına çevirən adamlar çox azdır. İstər Şərqdə, 
istərsə də Qərbdə bu mövzuda çoxlu kitablar buraxan, sanki ona böyük maraq gös-
tərən qüvvələr əslində ona daha çox bir ekzotika kimi, keçmişin parlaq bir səhifəsi 
kimi baxırlar. Amma onun bugünkü gerçək həyatla mümkün inteqrasiya variantları 
nəzərdən keçirilmir. Halbuki, məqsəd məhz bundan ibarət olmalıdır. 
İndi  insan  hətta  təbiətə  nəzərən  özgələşsə  də,  cəmiyyətdən,  ictimai 
münasibətlər  sistemindən  və  «ikinci  təbiətdən»  kənarda  yaşaya  bilməz.  Ancaq 
özünə  qapanıb  qala  bilməz.  Amma  Şərqdə  təbliğ  və  təlqin  olunan  əxlaqi-fəlsəfi 
doktirinalar  hələ  də  aktuallaşdırılmamış,  sosiallaşmamışdır  və  sanki  hansı  isə 
abstrakt fərdlər üçündür. Halbuki, məhz islam dini bütün dinlər içərisində daha çox 
həyatiliyi,  realistikliyi,  elmi  axtarışlara  və  əməli  həyata  yönəli  olması  ilə  seçilir. 
Görünür, biz öz dinimizin üstünlüklərini də kifayət qədər mənimsəyə bilməmişik.  
Yaşadığımız  cəmiyyətin,  sosial  mühitin  real  əxlaqını,  ictmai  varlığın  diqtə 
etdiyi  cəhətləri  nəzərə  almadan,  sanki  hansı  isə  adada  yaşayan  insanlar  üçün 
hazırlanmış  mənəviyyat  düsturları  ancaq  azman  fərdlər,  dahilər,  fövqəl-insanlar 
üçün

  əlçatan ola bilər.  
                                                 

  Əlbəttə,  «fövqəl-insan»  anlayışı  fərqli  mənalarda  başa  düşülür.  F.Nitsşenin 
fövqəl-insanı iblisanə bir gücə  malik olduğu  halda  sufilərin ənəlhəqq  səviyyəsinə qalxan 
insanı  ilahi  qüdrətə  malik  olur.  Biri  güjünü  İblisdən,  o  birisi  Allahdan,  Haqqdan  alır. 
Amma daha bir fərq də vardır ki, iblisanə güc üzünü bu dünyaya, İlahi qüdrət – o dünyaya 
tutur. Halbuki, əsl məqsəd məhz ilahi gücü bu dünyaya yönəltməkdən ibarətdir. 

---

 
- 106 - 
Qərb  daha  realistikdir.  O  insana  ilk  növbədə  yaşadığı  cəmiyyətin  bir  üzvü 
kimi  baxır.  Və  insanın  kamilləşmə  yolu  onun  cəmiyyətə  inteqrasiyasından  və 
ictimai təkamüldə iştirakından keçir. 
Əlbəttə,  ictimai  amili  mütləqləşdirən  marksizm  fərdi-mənəvi  keyfiyyətləri, 
individuallığı  kifayət  dərəcədə  nəzərə  almamaqla  ifrat  mövqe  tuturdu.  Amma 
cəmiyyətin,  dövlətin  rolunu  nəzərə  almadan  ancaq  fərdi  «mən»ə  istinad  edən 
təlimlər də eyni dərəcədə ifratdır. Ona görə də, müasir dövrün mənəvi prinsipləri 
insan  fərdiyyətinin  önə  çəkilməsini  və  onun  marksizm  və  praqmatizm 
səviyyəsindən  yüksəyə  qalxmasını  tələb  etdiyi  kimi,  sufizmin,  dzen-buddizmin, 
daosizmin  və  s.  reallıqdan  çox  uzağa  qalxmış  prinsiplərinin  də  ictimai  həyatla 
uzlaşdırılmasını  tələb  edir.  Əslində  burada  söhbət  hansı  təlimin  əxlaqi  baxımdan 
daha  yüksək  tələblər  qoymasından  getmir.  Söhbət  daha  çox  dərəcədə  miqyasdan 
gedir.  Yəni  insan  nəfsinin  tam  məhdudlaşdırılması,  onun  öz  heyvani 
başlanğıcından  tam  imtina  etməsi  «yüksəklik»  təəssüratı  yaratsa  da,  bu 
yüksəklikdən real həyata qayıda bilməmək bir növ Günəşə doğru uçan İkarın

  öz 
qanadlarını  yandırması  və  ya  pərvanənin  özünü  oda  vurması  kimi  bir  şeydir. 
Burada  biz  bəyənmədiyimiz  marksizmin  «idrakın  məqsədi  praktikadır»  və 
«praktika  idrakdan  yüksəkdir»  tezislərini  xatırlamalı  oluruq.  Haqqı,  ədaləti, 
həqiqəti  dərk  etdikdən,  mənən  yüksəldikdən  sonra,  yenidən  həyata,  cəmiyyətə 
qayıdıb onu da yüksəltmək üçün yollar aranmayacaqsa, bu, – ən azı eqoizmdir. 
Lakin insanın öz nəfsi üzərində qələbəsinin, fərdi-mənəvi yüksəlişin şərtləri 
və  tələbləri  «qayıdış  yolunun»  tələblərinə  bənzəmir.  Həyata  qayıdan  insan  üçün 
əldə  etdiyi  mənəvi  prinsiplər  ancaq  bir  oriyentirdir.  Bu  yolda  tamamilə  fərqli 
qabiliyyətlər  tələb  olunur.  Burada  əxlaq  yox,  elm,  ürək  yox,  baş  bələdçilik  edir. 
Burada  yüksək  mənəvi  prinsiplərlə  dərin  elmi  biliklərin,  peşəkarlığın,  əməli 
fəaliyyət vərdişlərinin üzvi vəhdəti tələb olunur. 
Ona görə də, biz  mənəviyyat dedikdə yalnız fərdi əxlaqi-mənəvi prinsipləri 
deyil, həm də ədalət və fəzilətin bütün cəmiyyətdə bərqərar olması naminə aparılan 
sistemli,  məqsədyönlü  ictimai  fəaliyyəti  və  bu  işdə  əsas  şərt  olan  intellektual 
keyfiyyətləri nəzərdə tuturuq. 
Mənəviyyat  fəlsəfəsi  ontoloji  və  qnoseoloji  aspektlərə  də  malik  olmaqla 
yanaşı,  daha  çox  dərəcədə  praktik  həyati  missiyaya  malikdir.  Bu  fəlsəfə  klassik 
ənənələr  üzərində  qurulsa  da,  ilk  növbədə  müasir  insana,  onun  real  həyati 
problemlərinə yönəli olmalıdır. 
 
                                                 

 «Dedal və İkar» hekayətinə işarədir.  

---

 
- 107 - 
 
 
 
 
MÜNDƏRİCAT 
 
 
Ön söz əvəzi:
 
Konfrans iştirakçilarina müraciət............................................. 3 
Milli fəlsəfi fikir və
 
milli özünüdərk ............................................................ 10 
Fəlsəfə: humanitar, ideoloci və evristik
 
aspektlər ........................................ 29 
Fəlsəfə və təhsil ............................................................................................ 41 
Fəlsəfə və fəlsəfə tarixi milli və ümumbəşəri kontekstdə ............................ 56 
fəlsəfə tərbiyə və özünütərbiyə
 
vasitəsi kimi ............................................... 69