- 18 -
Nəzmlə yazılmış elmi ricətlər ümumi struktura daxil olur. Müəllif ümumi fəlsəfi
konsepsiyanın açılışına gedən yolların hər ikisini işıqlandırmağa çalışır. “Xosrov
və Şirin”də insani məhəbbətin ümumdünya cazibəsi kontekstində şərh olunması
mənəvi və maddi dünyanın vahid qanunlara tabe olması, dünyanın vəhdəti və
ahəngdarlığı, daxili tamlığı ideyasını ifadə edir. Beləliklə, sufi fəlsəfəsinin mühüm
məqamlarından biri olan vəhdəti-vücud təlimi, təbiət qanunları ilə mənəviyyat qa-
nunlarının eyniyyəti ideyası Nizami yaradıcılığında həm elm, həm poeziya və həm
də fəlsəfi fikir vasitəsilə ifadə olunur. Nizaminin poemalarında ümumi fəlsəfi
qayənin açılışına xidmət edən bədii təhkiyədən bir sıra kənaraçıxmalar, elmi
şərhlər və bilavasitə fəlsəfi ricətlər vardır ki, bunlar mülki tarix, elm tarixi və
fəlsəfə tarixi baxımından maraq doğurur və ilk baxışda ümumi kontekstdən kənara
çıxır. Lakin diqqətlə yanaşıldıqda bu ricətlər təhkiyə ilə, süjetlə bilavasitə bağlı
olmasa da, məhz ümumi fəlsəfi kontekstə uyğundur və bu baxımdan, əsərin daxili
ahəngi və bütövlüyü pozulmur. Nizami əsərlərinin belə sinkretik, çoxmərtəbəli
quruluşu bu poemaları müxtəlif tədqiqat sahələrinin obyektinə çevirir. Alim və
mütəfəkkir Nizaminin elmi və fəlsəfi fikirlərini bilavasitə ifadə edən nisbi müstəqil
parçalar, beytlər elm tarixçiləri və filosoflar tərəfindən tədqiq olunmaqdadır. Bu
baxımdan, professor Camal Mustafayevin tədqiqatları xüsusi diqqətə layiqdir.
Nizami poeziyasının mürəkkəb, sinkretik tərkibi alim Nizaminin, tarixçi Ni-
zaminin, filosof Nizaminin və nəhayət, şair Nizaminin ayrı-ayrılıqda, hər bir
sahənin öz tədqiqatçısı tərəfindən öyrənilməsinə imkan verir. Lakin Nizami
əsərlərinin bir spesifik cəhəti də vardır ki, burada bədii ideya özü fəlsəfi
ümumiləşmə səviyyəsinə qaldırılır, yəni bədiiliklə fəlsəfəlik vəhdət halında
olduğundan təkcə filosof Nizaminin deyil, şair Nizaminin də filosoflar tərəfindən
öyrənilməsinə ehtiyac yaranır.
Bu gün sintetik təfəkkür ancaq tarix, poeziya, elm və fəlsəfə üçün deyil,
ədəbi tənqid və publisistika üçün də zəruridir.
Ədəbi tənqid bədii ədəbiyyatı izləməklə məhdudlaşmırsa, onun önündə get-
mək, ona yol göstərmək istəyirsə, onda gərək yalnız ədəbiyyatdan deyil, sosial-
mənəvi gerçəkliyin məntiqi təhlilindən, elmi-fəlsəfi fikirdən də bəhrələnsin.
Müasir dövrdə sintetik təfəkkürün ədəbi tənqiddə təzahürü özünü tənqidin
sintetik funksiyasında: obrazlı təfəkkürlə məntiqi təfəkkürü üzvi surətdə
birləşdirmək imkanında tapmalıdır.
Lakin təəssüf ki, bu gün ədəbi tənqid sintetik təfəkkürə, fəlsəfi təhlilə deyil,
publisistikaya meyl edir və ya publisistik düşüncə tərəfindən sadəcə sıxışdırılıb
aradan çıxarılır.
Müstəqillik dövründə gerçəkliyin, ictimai həyatın bilavasitə inikası üçün şə-
rait yarandığından publisistika sürətlə inkişaf etməkdədir. Lakin bu inkişaf əsasən
ekstensiv xarakter daşıyır. O qədər “bakirə” mövzular var ki, publisistika mövzu
- 19 -
meydanında at səyirdir. Lakin tez-tez atdan düşüb atlanır və ya bir yerdə fırlandı-
ğından heç bir sahədə dərinə nüfuz edə bilmir, mahiyyətləri aça bilmir. Ona görə
də müasir publisistika çoxlu problemlərə toxunsa da, əsasən təsvirçi səciyyə da-
şıyır.
Yığılıb qalmış sosial, ekoloji, demoqrafik, mənəvi problemlərin əsil ciddi
bədii həllini vermək xüsusi sənətkarlıq axtarışları tələb etdiyi kimi, onların elmi
təhlili də o saat konkret nəticələrə gətirmir. Lakin ədəbi prosesin istiqaməti elədir
ki, müasir dövr üçün səciyyəvi olan təsvirçilik meyli ciddi bədii və elmi axtarışlar
müstəvisinə keçdikdə ədəbi tənqid də sintetik təfəkkür səviyyəsinə yüksəlmək
imkanı əldə edəcəkdir.
* * *
Fəlsəfə elmlə müqayisədə milliliyi, sənətlə müqayisədə ümumbəşəriliyi ilə
fərqlənir.
Milli fəlsəfi fikir dövlətçiliyin təməl daşlarından biridir. Özünü dərk
etməyən xalqın Vətən idealı ola bilməz.
Torpaq, ərazi o zaman vətənə çevrilir ki, o milli ideyanın daşıyıcısı olsun.
Empirik bilik və ibtidai duyğu səviyyəsindəki vətəndaşlıq və vətən sevgisi
dayanıqlı ola bilməz. İnsan xarici ölkələrə səfər edərkən şüurlu olaraq və ya
təhtəlşüur səviyyəsində öz yetişdiyi mühitlə, artıq içində olanlarla yeni gördükləri
arasında müqayisələr aparır. Müqayisə apara bilmək, özünü məhz öz ölkəsi timsa-
lında fərqləndirə bilmək üçün, heç şübhəsiz, əvvəlcə milli Məni, Vətəni həm
duyğu, həm də təfəkkür səviyyəsində tanımaq tələb olunur. Özündən (öz
ölkəsindən) ayrılmaq, başqa diyar, başqa ölkə ilə tanışlıq duyğu səviyyəsində bir
nisgil, vətən həsrəti yaradırsa, təfəkkür səviyyəsində özünə kənardan baxmaq şansı
verməklə özünüdərk üçün obyektiv şərait yaratmış olur.
Əks halda doğma və yadı fərqləndirmək, sənə məxsus olanı başqalarına
məxsus olandan ayırmaq mümkün olmaz. Təəssüf ki, əksər adamlar özünü (öz
milli varlığını) ya heç fərqləndirə bilmir, ya da ancaq duyğu səviyyəsində
fərqləndirir. Öz ölkəsi üçün darıxır, vətənini sevir, lakin bunun səbəbini dərk etmir.
Öz vətəni, öz xalqı üçün nə isə etmək istəyir, lakin məhz nə etməli olduğunu bil-
mir. Əlbəttə, kimə isə elə gəlir ki, bilir; lakin bilmədiyini dərk etmək bildiyini zənn
etməkdən yaxşıdır. Çünki müxtəlif adamların ayrı-ayrılıqda, öz ağlı ilə, öz vətən
modeli əsasında gördüyü işlər, vahid bir istiqamətə yönəlməyərək, bir-birinin
üzərinə toplanmaq əvəzinə, çox vaxt bir-birinə qarşı dayanır.
Dərk olunmuş vətənpərvərlik, təbii ki, daha dayanıqlı və daha faydalı olur.
Vətəni, xalqı, milləti sevərəkdən və bəzən hətta məhz sevdiyinə görə ona ziyan da
vurmaq mümkündür. Vətənin, millətin nə ilə fərqləndiyini bilmədikdə, onun ra-
Dostları ilə paylaş: |