Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2015, № 1 38 Halilov’a göre, yaratılan varlıklar arasında yalnız insan aktif ideaya sahip olduğundan, idrak etme yeteneği ve yaratıcı düşünce sadece ona özgü olan bir şeydir. O, ideanın bir durumdan başka bir duruma geçmesini işrakî felsefenin aydınlanma, veya fenomenolojideki yönelimsellik (Intentiona- lität) kavramıyla açıklamaktadır: “Duyusal alemde cisimlerin özelliğini bel- irleyen şey onların taşımakta oldukları pasif idealardır. İdrak etme süreci as- lında onların aydınlanması, pasif durumdan aktif duruma dönüştürülmesi, canlandırılması sürecidir.” Şey veya olay birkaç ideanın taşıyıcısı olsa da, belli bir anda yalnız bir idea belirginleşmekte, aktifleşmekte ve söz konusu bağlamda cismin yerine geçmektedir. Kant’ın “das Ding an sich” (“kendinde şey”)inden farklı ola- rak Halilov, “kendinde şey”i cismin henüz gölgede kalan ve henüz pasif ka- lan ideası olarak tanımlamaktadır. O, “kendinde şey”i idrak için her zaman ulaşılmaz, karanlık bir alan olarak değil, bilakis idrak etme sürecinde idra- kin dışında kalan parça olarak değerlendirmektedir. Bu tür bir yaklaşım “agnostisizmle fenomenolojinin adeta sentezine dayanarak yeni bir idrak modeli”nin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Dikkatin ve ilginin pasif ideaya yönelerek onu aydınlatması veya can- landırması cismin yarım sisteminin tamamlanma isteğinden kaynak- lanmaktadır. Fakat burada birkaç önemli nokta bulunmaktadır. Birincisi, cisim veya olay insandan daha önce var olan ideaların taşıyıcısı ve onunla gerçekleşen “temas, suje-obje ilişkisi önce uygun gerekli ideaların insan zihninde canlanması için bir vesile olmaktadır.” İkincisi, canlanma insan zihninde gerçekleşmekte, “cisimde ise söz konusu pasif idea, gerçekte pasif kalmaya devam etmektedir.” Kuran’ı-Kerim’de , “Allah insana yalnız kendisinin bildiği tüm şeyle- rin isimlerini öğretti” (2/31) buyrulmaktadır. Halilov’un bilgi ve idrak anla- yışı yukarıda zikredilen ayeti teyit etmektedir; zira Halilov insnı tüm idea- ların taşıyıcısı ve canlandırıcısı olarak görmektedir. Nitekim o bu konuda şöyle demektedir: “İnsan, tüm diğer cisimlerden ve varlıklardan farklı ola- Fəlsəfə tarixi və müasirlərimiz 39 rak, sadece kendi vücudunun ihtiva ettiği, dolayısıyla kendine ait olan idea- ların değil, aynı zamanda tüm diğer cisimlerde mevcut olan ideaların da taşıyıcısıdır. Ayrıca insan bu ideaları canlandırma imkânına sahiptir.” Aydınlanmanın kaynağı her şeyden önce Nur-ul Envar (Sühreverdi) ve bu nurdan kendi payını alan, aktif, yaratıcı ideaya sahip bilinçli insandır; “ilahi ideadan gelen ışığın odak noktası olarak ortaya çıkan ve ışığı alarak tekrar dağıtan” insan. Dolayısıyla, insan da kendi idrakini belli bir şeye yö- nelterek, fokuslayarak, söz konusu ideayı canlandırabilmektedir. İnsan sahip olduğu aktif idea sayesinde kozmik ruhla irtibatlıdır ve bu irtibat onun taşı- dığı daha yüksek ideanın gerçekleştirilmesi olarak tezahür etmektedir. Hali- lov’a göre, bizzat “akıl, kozmik ideanın gerçekleştirilmesidir. Bu ideanın gerçekleştirilmesi de dış dünyayla, ortamla karşılıklı ilişki sürecinde ortaya çıkmaktadır.” İnsan vücudu pasif ideaların taşıyıcısıdır ve aydınlanmayı gerektir- mektedir. Onun da idrak edilebilmesi için aydınlanma, veya yönelimsellik (Intentionalität) yani şuurun objelere ve olaylara yönelmesi gerekmektedir. Bu bağlamda Halilov, Platon’un insanın ölümsüz nefsinin önceki bilgileri hatırlaması veya cisimlerin ideaların kopyaları olması düşüncesini kabul etmemektedir. Çünkü, “bu durumda duyusal (maddi) dünyada idealar tah- rifata uğradığından, orijinale tam uygun olmayacaktır”. Filozofa göre, esasen “hem cisimlerdeki, hem de insanın genetik hafızasındaki idealar aynı yaratılış sürecinin sonuçlarıdır. Diğer bir ifadeyle, mikrokozmostaki pasif idea ile cisimdeki pasif idea – ikisi de aynı bir aktif, orijinal ideanın kop- yaları olduğundan, birbirine eşdeğerlidir.” Dolayısıyla, kozmik ruh (mikrokosm) (gaip, ayân-ı sabite – K.B.) tüm ideaların bir anlamda kay- nağıdır ve Kuran’ı-Kerim’in de onayladığı üzere, her bir insan doğuştan “bu dili” bilmektedir. “Sadece, farklı kişiler için bu potansiyelin farklı tarafları aktifleşmektedir. Dolayısıyla, insanın kendisine özgü olan potansiyel bilgi kaynağından yararlanabilmesi için entellektüel irade sergilemesi gerekmek- tedir.” Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2015, № 1 40 Tasavvuf Selahaddin Halilov’un tasavvufla ilgili görüşleri ilk bakışta çelişkili gibi görünebilir. Örneğin, ona göre, “dervişlik dönemi artık bitti. Sufilik modern insanın hayat felsefesi olmak şansına sahip değildir.” Aynı şekilde, yazar zahitlik hayatı yaşayan sufileri kastederek şöyle diyor: “Hakkı, a- daleti, hakikati idrak edip, manevi olarak yükseldikten sonra, tekrar günde- lik hayata, topluma dönerek onu da aynı mertebeye yükseltmek için yollar aramayacaktır; bu ise en azından bencilliktir.” 1 Halilov, tasavvufun aynı zamanda insanın “Halik’i kendi kalbinde ara- yarak kısa devre efekti” oluşturma görüşüne karşı çıkmaktadır. Kendi iç âlemine kapanarak yüksek manevi değerler, zengin bilgiler kazanan bir kişi- nin toplum için örnek olmak yerine, toplumdan uzaklaşmasını ciddi şekilde eleştirmektedir. Kuran’ı-Kerim’den verdiği örneklerle kendi düşüncelerini temellendirmeye çalışan Halilov, diğer varlıklardan aklı ve yaratıcı düşün- cesiyle ayrılan “insanın yüzünü doğaya, evrene dönmesini ve ona verilen düşünce sayesinde insanlık uğruna yaratıcı icraatlarda bulunmasını da hak yolu” olarak adlandırmaktadır. Halilov aslında tasavvufun derinlerinde var olan, ama onun egzotik ve moda olan prensiplerinin arkasında ihmal edilen düşünce çizgisini ortaya çı- karmaya çalışmaktadır. Nitekim o, “mürşidi göklere çıkararak Allah’a şirk koşmanın” 2 , veya “kendini kaybederek ilahiye giden yolda genel akıma ka- tılmaya” 3 ve insanın kişiliksizleştirilmesine karşı çıkmaktadır. Halilov’un tüm çabası bedii-estetik güzelliklerin gölgesinde kalan “tüm sufi doktrinle- rin kökünde bulunan temel düşünceleri şerhedici olmaksızın, şahıslaş- 1 “Sufi Zirvəsi: Son, Yoxsa Başlanğıc”, Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər, Bakü, 2006, sayı 3-4, s. 120. 2 A.g.m., s. 118. 3 “Şəxssizləşmiş təsəvvüf”, Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər, Bakü, 2009, sayı, 4, s. 163. Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|