Azərbaycan fəLSƏFƏ VƏ sosial-siyasi elmlər assosiASİyasi
Yüklə 5,03 Kb. Pdf görüntüsü
|
Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2015, № 1 70 mənimdir – S.H.) mərkəzi ünsürü dil və dindir.” 1 Dil və din milli mə- dəniyyətlərin (kültürün) inkişafında doğrudan da çox əhəmiyyətlidir. Lakin Hantinqton bu amillərin məhz mədəniyyət, yoxsa sivilizasiya üçün həlledici rol oynadığını konkretləşdirmir. Bu anlayışların məzmunundakı qeyri-mü- əyyənlik buna imkan vermədiyindən Hantinqton da məsələni açıq qoyur. Elmi baxımdan daha məqbul yanaşmaya görə, sivilizasiya ictimai tə- rəqqini milli və dini identifikasiya xaricində ifadə edir. Burada insanın in- tellektual keyfiyyəti üzə çıxır. A.Tofflerə görə, sivilizasiyanın inkişafı üçün əsas meyar rolunu ictimai tərəqqinin hərəkətverici qüvvəsi oynayır. Məsə- lən, sivilizasiyanın birinci dalğası kənd təsərrüfatının meydana gəlməsi ilə bağlı idisə, sənaye inqilabı ikinci dalğa kimi dəyərləndirilir. Bu sırada o, müasir dövrü səciyyələndirən üçüncü dalğanın mahiyyətini aydınlaşdırmağa çalışır. 2 Deməli, Toffler sivilizasiyanın inkişafını üfqi müstəvi üzərində, böl- gələr üzrə deyil, vertikal xətt üzrə modelləşdirir. Belə yanaşma metodoloji baxımdan marksizmin formasiyalar təliminə uyğun gəlir. Amma Toffler özü məsələnin nəzəri və metodoloji aspektlərini araşdırmır. Necə deyərlər, al- ternativ dünyagörüşü olaraq meydanda yenə də ancaq marksist me- todologiya qalır. Mədəniyyət (kültür mənasında) müxtəlif xalqlarda nə qədər fərqli olsa da, milli və dini amillər nə qədər mühüm rol oynasa da, sivilizasiya daha çox dərəcədə bütün bəşəriyyət üçün səciyyəvi olan bir prosesdir və o, insan- ların mənəvi-əxlaqi həyatından öncə, təsərrüfat həyatını, ruhi-mənəvi sferada isə əsasən intellektual aspekti əhatə edir. Bəli, dəyişkənlik baxımından müxtəlif bölgələrdə, fərqli tarixi-coğrafi şəraitlərdə yaranan birgəyaşayış formaları zahiri əlamətlərinə görə bir-birinə az bənzəyirlər. Amma bütün insanlara xas olan ümumu cəhətlər də vardır və buna görə də müxtəlif bölgələrdəki ictimai inkişaf proseslərinin mərkəzi xətti, əsas hərəkətverici qüvvələri və hətta keçilmiş yolun əsas məntəqələri 1 Хантингтон Сaмуел. Столкновение цивилизаций, M: АСТ, 2003, s. 80. 2 Bax: A.Toffler. Üçüncü dalğa. İstanbul, Koridor Yayıncılık, 2008. Sosial fəlsəfə 71 hər yerdə eyni olmuşdur. Sivilizasiya anlayışı ilə əlaqədar biz belə bir para- doksla qarşılaşırıq ki, o, bir tərəfdən, ictimai tərəqqinin formasiyalar üzrə in- kişafı haqqında təlimə alternativ kimi götürülür və bütün bölgələrdə inki- şafın eyni bir mexanizm üzrə həyata keçdiyini iddia edən marksizmdən fərqli olaraq, burada guya müxtəliflik önə çəkilir. Amma bizcə, sivilizasiya- ların bu cür fərqləndirilməsi əslində lokal sivilizasiyaların mahiyyətini anl- amamaqdan irəli gəlir. Dərindən təhlil edildikdə bu zahiri rəngarəngliyin arxasında eyni bir prosesin dayandığı aşkar olur. Sadəcə olaraq bu yeni pro- ses çılpaq qalma-yaraq hər bir bölgədə və hər bir tarixi dövrdə mövcud mə- dəniyyətlərin əbasına bürünür. Dini dəyərlər də, əxlaqi, mədəni-estetik xü- susiyyətlər də, etnik özünəməxsusluqlar da, – bunlar hamısı həmin əbanın rənglərində və formasında özünü göstərir. Erol Güngör bu problemin bizim üçün xüsusi əhəmiyyətini vurğu- layaraq yazır: “Kültür mədəniyyət ayırımı biz türkler üçün sadəcə sosioloji kavram məsələsi deyildir; millət həyatına necə bir yön verəcəyimiz konu- sundakı istəklərimizə obyektiv və ya elmi dəstək bulmaq cəhdidir.” 1 Ma- ləsəf bu problem bir qayda olaraq sosioloji və antropoloji kontekstlərdə a- raşdırılmış, fəlsəfi müstəvidə yetərincə öyrənilməmişdir. Bundan irəli gəlir ki, tədqiqatçıların əksəriyyəti “mədəniyyət” və “sivilizasiya” anlayışları ara- sında fərqi hələ də yetərincə nəzərə almırlar. Biz ancaq “mədəniyyət” və “kültür” anlayışlarını deyil, həm də “sivi- lizasiya” və “mədəniyyət” anlayışlarını fərqləndirmək mövqeyindən çıxış edirik. Belə ki, sözlərin etimologiyası arasındakı fərq, heç də təsadüfi olma- yıb, iki fərqli hadisənin ifadəsidir. “Şəhərləşmə” hadisəsi əslində həm də “sənayeləşmə” hadisəsinin ekvivalenti olub, təməlində elmi və texnoloji in- kişafın dayandığı bir prosesdir. Dilin, dinin bura ciddi bir aidiyyəti yoxdur. Sosiallaşma, “sivilləşmə” isə cəmiyyətin formalaşması, təşkilatlanması pro- sesini ifadə ediyi üçün “sivilizasiya” anlayışına uyğundur. Biz bu iki hadisəni nə üçün fərqləndirməyə çalışırıq? Avropa, bir tə- 1 Erol Güngör. Kültür degişmesi ve milliyetçilik, s. 9 Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər – 2015, № 1 72 rəfdən “sənayeləşmə”, yüksək elmi-texniki inkişaf səviyyəsi ilə fərqlənirsə, digər tərəfdən demokratiya, insan haqları, hüquqi dövlət, sekulyarlıq (layiq- lik) kimi dəyərlərlə səciyyələnir. Məhz cəmiyyətin təşkilatlanması hadisə- sində mühüm rol oynadığına görə, din də bu mənada sivilizasiyanın aparıcı amillərindən biri kimi göstərilir. Daha sonra isə ictimai təşkilatlanma forma- ları arasındakı fərqlər sanki dinlərin fərqindən irəli gəlirmiş kimi qələmə ve- rilir. Bu iki anlayış birləşdirildikdə isə elmi və texnoloji nailiyyətlər də sanki hansı isə dinin özünəməxsusluğu, üstünlüyü kimi “ortaya çıxır”. Bizcə, anlayışlarla belə manipulyasiya bəlli bir ideolojinin şüurlara yeridilməsinə xidmət etmişdir. Gerçək tarix elə bir yozumda təqdim olun- muşdur ki, bütün müasirlik və bütün pozitiv medeniyyet “Avropa-xristian medeniyyeti” deyilən bir fenomendə ehtiva olunmuşdur. Çağdaş Türk tədqi- qatçılarının əsərlərində Ziya Gökalp konsepsiyasında bir növ açıq qalmış bir məsələ – dinin mədəniyyətə aid olub-olmaması məsələsi yenidən gündəmə gətirilir. Bu məsələnin aktuallaşması həm də Qərb ideoloqlarının Avropa sivilizasiyasını xristianlıqla əlaqələndirmək cəhdlərindən irəli gəlir. “Xristian mədəniyyəti” deyilən bir şey varmı? Bunun Avropa mə- dəniyyəti ilə nə kimi bir əlaqəsi var? “Bax, indi bizim malik olduğumuz hər şey, bütün müasir mədəniyyət xristian mədəniyyətidir, siz də islam mədə- niyyətinin nə olduğunu araşdırıb ortaya çıxarın” – müraciəti ilə atılmış tora düşməmək və naəlac qalıb özümüzü Orta əsrlərdə axtarmamaq üçün fikrin labirintlərində bəlkə də məqsədyönlü surətdə edilmiş bir dolaşıqlığı aradan qaldırmaq məcburiyyətindəyik. Əks təqdirdə müasirliyi məhz Avropa kimi və dolayısı ilə xristian mədəniyyəti kimi qəbul etməklə, biz öz milli var- lığımızın keçmişdə qaldığını qəbul etmiş oluruq. Maləsəf, müasir araşdır- maçıların çoxu bu tora düşür və “islam mədəniyyəti” deyən kimi orta əsrlərdən yapışır, müasirliyi isə məhz Avropa (xristianlıq) ilə eyniləşdirirlər. Onu da qeyd edək ki, indi bizimkilərin də rahatca qəbul etdiyi bu mövqe milli zehniyyətimizin təməli təzə-təzə qoyulan vaxtlarda ciddi müqavimətlə qarşılanmışdır. Nəinki Toynbi və Hantiqtondan, hələ Yüklə 5,03 Kb. Dostları ilə paylaş:
|