889
AZERBAYCAN FOLKLORUNUN ÇAĞDAŞ DURUMU
İSMAYILOV, Hüseyin
AZERBAYCAN/AZERBAIJAN/
АЗЕРБАЙДЖАН
Folklor – xalqın yaddışıdır: fərd yaddaşı, etnos yaddaşı, millət yaddaşı
və xalq yaddaşı...
Xalqın varlığı söz və sənət kodları ilə onun yaddaşında inikas olunur...
Yaddaş «qalar-qopar» dünyada «gəlimli-gedimli» ritmlə öz yaşamını
gerçəkləşdirən xalqın fiziki-mənəvi mövcudluğunun fövqünə qalxır:
yaddaşı yaradan xalqın mövcudluğu yenə də birbaşa onun yaddaşına
müncər olunur...
Milli yaddaşda millətin tarixi bütöv xalqın taleyindən keçdiyi kimi, hər
bir fərdin taleyindən də keçib gələcəyə gedir...
Folklor xalqın taleyidir: hər bir etnosun taleyi onun milli yaddaşa nə
dərəcədə bağlılığından asılıdır. Yaddaşına qayıda bilən xalq onu millətlər
içində millət edən zirvəyə qalxa bilir...
Hər bir xalqın bir millət kimi bütövlüyü, ölkə kimi tamlığı və
təhlükəsizliyi etnokosmik yaddaşın onu hansı şəkildə ayaqda saxlamasından
birbaşa asılıdır...
Azərbaycan folklorşünaslığının müasir durumunu obyektiv şəkildə
səciyyələndirmək üçün onun işini ilk növbədə keçən əsrdə görülmüş işlərlə
müqayisə etmək lazım gəlir.
Beləliklə, Azərbaycan folklorşünaslığı XX əsrə bu nəzəri-praktiki
nəticələrlə yekun vurdu:
– Əsrin əvvəllərində Azərbaycan folklorunun toplanması uğrunda
millətin fədai ziyalıları, sözün gerçək anlamında, ağır bir mübarizə
apardılar. «Yoxdur millətimin xətti bu imzalar içində» məfkurəsini əldə
rəhbər tutub, millətimizin mənəviyyat imzasını imzalar içində bərqərar
etmək üçün hər cür çətinliyə sinə gərdilər. Çoxsaylı folklor mətnləri
toplandı və çap edildi.
– 20-30-cu illərdə Azərbaycan folklorşünaslıq elmi nəzəri baxımdan
890
inkişaf etdi. Azərbaycana dəvət edilmiş sovet alimləri burada özlərinin
tədqiqatlarını davam etdirməklə gənc Azərbaycan folklorşünaslarının
nəzəri biliklərinin formalaşmasına həm mənəvi, həm də təcrübi baxımdan
istiqamət verdilər.
– 30-cu illərdə millətin intellektual potensialının qaymaqları, o
cümlədən folklorşünasları amansız şəkildə məhv edildi və Azərbaycan
folklorşünaslığının bütün səviyyələr üzrə mütərəqqi inkişafına balta
çalındı.
– Elə həmin illərdən başlamaqla sovet imperiyasına sədaqətlə qulluq
edən manqurt folklorşünaslar formalaşdırılmağa başladı. Onların vəzifəsi
Azərbaycan folklorunu sovet-sosialist ideologiyasının standartlarına
uyğunlaşdırmaqdan, bu alınmadıqda isə, ümumiyyətlə, saxta folklor
mətnləri yaratmaqdan ibarət idi.
– Həmin dövrdə Azərbaycanın mütərəqqi folklorşünasları öz
fəaliyyətləri çərçivəsində folkloru və folklorşünaslığımızı xilas etməyə
cəhd göstərsələr də, onların təşəbbüsləri kütləvi fəaliyyətə çevrilməyərək,
azsaylı folklor nəşrləri və tədqiqatlarından irəli getmədi.
– XX əsrin 70-80-ci illərindən rejimdə yumşalma hiss olunmağa başlasa
da, folklorşünaslıqda kök atmış və hər yanı bürümüş «avtoritetlərin» sovet
elmi düşüncə stereotipləri dirçəlməyə imkan vermədi. Folklor mətnlərinin
saxtalaşdırılması, ümumiyyətlə, əsli olmayan yalançı mətnlərin yaradılması
təcrübəsi daha da inkişaf etdi.
– Azərbaycan folkloru və folklorşünaslığını məhv girdabından əsrin
sonunda AMEA-nın Folklor İnstitutu xilas etdi. O, tarixin süzgəci rolunu
oynayaraq XX əsrlə XXI əsrin, II minilliklə III minilliyin arasında dayanıb,
bütöv bir epoxanı öz içindən keçirdi və millətin gələcəyinə gedən işıqlı
yolun əsasını qoydu.
Azərbaycan Respublikasının mərhum prezidenti, ulu öndər Heydər
Əliyevin iradəsi ilə yaradılmış AMEA-nın Folklor İnstitutu təkcə xalqın
folklorunun keşiyində durmamışdır: o həm də sovet imperiyasının
qurbanları olmuş folklor fədailərinin ruhlarının keşiyində durmuşdur.
«İlkin folklor nəşrləri» seriyasından neçə-neçə kitablar çap edilib xalqa
qaytarılmışdır. Xüsusilə 30-cu illərin qanlı repressiyalarının qurbanı olmuş
S.Mümtaz, Ə.Abid, H.Əlizadə, V.Xüluflu, B.Behcət və bu kimi millət
fədailərinin folklorşünaslıq irsi çap olunmaqda və haqlarında tədqiqatlar
aparılmaqdadır.
891
XX əsr Azərbaycan folklorşünaslığının əldə etdiyi elmi-nəzəri təcrübə
AMEA-nın Folklor İnstitutu üçün heç də onun biganə qaldığı mərhələ
yox, məhz üz tutduğu, öyrəndiyi, intellektual fəaliyyətini onun bütün
tərəfləri səviyyəsində modelləşdirib müasirləşdirdiyi təcrübədir. Elə bir
təcrübə ki, özünün bütün uğurlu və qüsurlu, yararlı və yararsız, faydalı və
zərərli tərəfləri ilə bu gün aktualdır. Folklor İnstitutu XX əsr Azərbaycan
folklorşünaslığının bütün mütərəqqi ənənələrinin varisi və davamçısı,
bütün naqisliklərinin inkarçısıdır.
AMEA Folklor İnstitutu yarandığı gündən çox böyük işlərə imza atmış,
folklorumuzun toplanması, nəşri və tədqiqi istiqamətlərində çoxsaylı işlər
görmüşdür. Həmin işlərin sayı və çeşidi zəngindir. Biz onlara qısa şhəkildə
toxunmamışdan qabaq sonuncu nəhəng işimizdən söhbət açmaq istəyirik.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor İnstitutu milli
hədəflər naminə, millətin hədəfləri naminə, bizi bir fərd kimi millətləşdirən
hədəflər naminə Uca Tanrının adını çağıraraq Azərbaycan elminin
miladın III minlilliyində qarşısında duran ən uca hədəflərindən biri olan
«Azərbaycan Folkloru Killiyyatı»nın nəşrinə başlamış və ilk altı cildi
çapdan buraxmışdır.
«Azərbaycan Folkloru Külliyyatı» öz cari hədəfində yeni əsrin,
strateji hədəfində isə minilliyin proyektidir. Bu ilk cildlərlə Azərbaycan
folklorşünaslığının bütöv XX əsr boyu arzusunda olduğu, lakin heç bir
vaxt reallaşdıra bilmədiyi milli proyektin bünövrəsini qoyulmuüşdur. Elə
bir etibarlı bünövrə başlanmışdır ki, millətin mənəviyyatı dünya durduqca
onun üzərində dura bilsin...
Beləliklə, «Azərbaycan Folkloru Külliyyatı» milli mədəniyyətin folklor
kodunun total mətn korpusu kimi mükəmməl, sistemli, müasir dünya
nəzəri-intellektual səviyyəsinə uyarlı folklorşünaslıq baxışlarını özündə əks
etdirən proyekt olaraq reallaşdırılmağa başlımışdır. Proyektlə aşağıdakı
məqsəd və vəzifələrin həyata keçirilməsi nəzərdə tutulmuşdur:
1. İlk növbədə Azərbaycan xalqının folklor yaradıcılığının indiyə qədər
əldə edilən bütün mətn fondunun çap edilib yazılı mətnə keçirilməsi. Ona
görə də «Azərbaycan Folkloru Külliyyatı» kəmiyyət vahidi ilə – rəqəmlə (50
cildlik, 100 cildlik və s.) ölçülməyən nəşr kimi planlaşdırılmışdır. Bu, təkcə
Azərbaycan folklorunun təcrübəsində deyil, eləcə də dünya təcrübəsində
analoqu olmayan açıq nəşr sistemi kimi nəzərdə tutulmuşdur. Başqa sözlə,
AMEA-nın Folklor İnstitutunun hazırkı kollektivi, proyektin redaksiya
heyəti sadəcə olaraq bu işi başlamağı, milli folklorumuzu kəmiyyət həddi
892
qoymadan çap etməyi qərara almışdır. Proyektin neçə cilddən ibarət
olacağını zaman müəyyənləşdirəcək: bu fundamental layihə Azərbaycan
xalqının yeni əsr və minillikdəki milli-mənəvi ehtiyacının ifadəsi olaraq
yarandığı kimi, onun nə vaxt və neçənci cildlə tamamlanacağını yenə də
milli-mənəvi tələbat, zamanın konkret tələbləri müəyyənləşdirəcək.
2. «Azərbaycan Folkloru Külliyyatı»nın nə vaxtsa poliqrafik-fiziki
baxımdan tamamlanması mümkündür. Lakin xalqımızın mənəvi-milli
həyatının ən böyük hadisələrindən biri olacaq bu proyektin fəlsəfi baxımdan
tamamlanması mümkünsüzdür: Azərbaycan xalqının folklor yaradıcılığı
bitməz-təkənməzdir.
3. «Külliyyat»da Azərbaycan folklorunun sistemli təqdimi nəzərdə
tutulmuşdur. Həmin nəşr sistemi aşağıdakı göstəricələri nəzər tutur:
– Azərbaycan folklorunun onun bütün mətn növləri və janrları üzrə
nəşr edilməsi;
– Azərbaycan folklorunun bütün tarixi mətn fondunun çap edilməsi;
– Azərbaycan folklorunun variant və versiyalar sistemi üzrə çap
edilməsi;
– Tarixi Azərbaycan folklorunun çap edilməsi işinin həyata
keçirilməsi;
– Azərbaycan folklorunun dil-dialekt koloritinin saxlanılmaqla çap
edilməsi;
– Azərbaycan folklorunun mətn təhriflərindən və saxtalaşdırılmalardan
təmizlənməsi və s.
4. Azərbaycan folklorunun bütün mətn növləri və janrları üzrə çap
edilməsi «folklor mətni» anlayışının bütün struktur səviyyələrini əhatə
edəcəkdir. XX əsr Azərbaycan folklorşünaslığındakı «folklorun növ
və janrları» anlayışının yalnız yazılı ədəbiyyatın kateqorial sistemi
səviyyəsində qəbul edilməsi praktikasına «Külliyyat»da son veriləcək və
«növ-janr-forma-şəkil» kateqorial sisteminin folklor mətninindəki poetik
spesifikası əsas götürüləcəkdir. Bu, folkloru yalnız «şifahi xalq ədəbiyyatı»
(yaxud «ağız ədəbiyyatı») olmaq statusundan çıxarıb, söz-hərəkət-sənət
sisteminə müncər olunan gerçək mahiyyəti səviyyəsində təqdim etməyə
imkan verəcəkdir. Bu halda folklorumuz bütün mətn növləri, tipləri, janrları,
forma və şəkilləri səviyyəsində çap olunacaqdır. Folklorumuzun gerçək
mahiyyəti və bədii-estetik möhtəşəmliyinin üzə çıxarılması onun «janr»
səviyyəsində məkəmməl çapını hava və su kimi tələb edir. Azərbaycan
folklorşünaslığının bu sahədə mövcud olan ənənəvi janrları təqdim
etmək təcrübəsi folklorumuzun neçə-neçə janrını onların gerçək poetik
893
təbiəti səviyyəsində təqdim etməyə imkan verməmiş, bir çox paremioloji
janrlar, ümumiyyətlə, nəşrdən qıraqda qalmışdır. «Azərbaycan Folkloru
Külliyyatı» mətnlərin janrlar üzrə çapı zamanı bu sahədəki meyarların
maksimum səviyyədə tətbiqini nəzərdə tutmuşdur.
5. Azərbaycan folklorunun tarixi mətn fondunun çap edilməsi
«Külliyyat»ın qarşısına qoyduğu əsas məqsədlərdəndir. Bu məqsədin
həyata keçirilməsi iki səviyyəni əhatə edir:
6. Azərbaycan folklorunun variant və versiyalar üzrə çap olunması
«Külliyyat»ın qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdəndir və s.
İndi isə AMEA Folklor İnstitutunun yarandığı gündən gördüyü işlər
barəsində qısaca məlumat vermək istərdim.
AMEA Folklor İnstitutu respublikamızda folklorun toplanması, nəşri və
öyrənilməsi ilə bağlı rəsmi dövlət qurumu, Milli Elmlər Akademiyasının
müstəqil institutudur. Ölkədə aparılan folklorşünaslıq işlərinin hamısı bu
institutda koordinasiya olunur. Bu baxımdan, Azərbaycan folklorşünaslıq
elminin müasir simasını bütün səviyyələr üzrə bizim institutumuz təşkil
edir.
İnstitutda Dissertasiya Şurası fəaliyyət göstərir və şuranın fəaliyyətə
başladığı bir il ərzində artıq onlarla sanballı tədqiqat işləri müdafiə
olunmuşdur. Bu baxımdan, AMEA Folklor İnstitutu Azərbaycanda
folklorşünas kadrların hazırlandığı mərkəzdir.
İnstitut yarandığı gündən coşğun şəkildə Azərbaycan folklorunun
toplanması, nəşri və tədqiqi işi ilə məşğuldur. İnstitutda çox zəngin folklor
arxivi yaradılmışdır.
AMEA Folklor İnstitutu folklor mətnlərini çapını iki əsas nəşrlə həyata
keçirir:
1. «Azərbaycan Folkloru Antologiyası»
Bu, regional-məhəlli folklor antologiyasıdır. Artıq çoxsaylı cildləri
çapdan çıxmışdır. Burada Azərbaycanın Göyçə, Şirvan, Naxçıvan, Şəki,
Qaraqoyunlu, Gəncəbasar və s. bölgələrinin folkloru həmin folklor
mühitləri üçün xarakterik olan bütün janrlar səviyyəsində təqdim olunur.
2. «Azərbaycan Folkloru Külliyyatı».
Bu nəhəng nəşr haqqında yuxarıda kifayət qədər məlumat verdik.
AMEA Folklor İnstitutu respublikada folklora dair aparılmış tədqiatları
894
iki nəşrlə gerçəkləşdirir:
1. «Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər».
Bu məcmuə keçən əsrin 60-cı illərinin əvvəlində fəaliyyətə başlamışdır.
Sovet dönəmində cəmi yeddi sayı çapdan çıxmışdır. AMEA Folklor
İnstitutu yaradıldıqdan sonra artıq məcmuənin XXII cildi çap olunmuşdur.
Bu, Azərbaycanda folklorşünaslıq sahəsində ən nüfuzlu akademik nəşrdir.
Burada çap olunan tədqiqat işləri Azərbaycan folklorşünaslıq elminin
simasını təşkil edir.
2. «Dədə Qorqud» Dərgisi.
Dərgi yeni əsrin əvvəlindən nəşrə başlamışdır. Burada folklorşünaslıq
tədqiqatları, folklor mətnləri çap olunur. Jurnal həm də Azərbaycan və türk
dünyasının folklor həyatını işılandırır.
Xüsusi şəkildə qeyd etmək istəyirik ki, institutumuz hər il «Ortaq türk
keçmişindən ortaq türk gələcəyinə» adlı beynəlxalq folklor konfransı
(simpoziyumu) keçirir. Buraya dünyanın hər yerindən folklorşünas alimlər
dəvət olunur. Konfransın materialları dərhal çap olunaraq oxucuların
ixtiyarına verilir. Folklor İnstitutu bu konfransla dünya folklorşünaslarını
bir araya gətirir və ümumtüurk folklorşünaslığının inkişafına böyük təkan
verir.
Qarşıda böyük vəzifələr durur. Azərbaycan respublikasının dövlət
müsətəqilliyi möhkəmləndikcə onun milli-mənəvi dayaqlarından biri olan
folklorşünaslıq elmi də durmadan inkişaf edir.
Dostları ilə paylaş: |