12
gərginlik daha da artırdı. Nəzarət imkanlarının artırılması məqsədi ilə 2016-cı il yanvarın 6 –da
Mərkəzi Bank “Mübadilə şöbələrinin təşkili və mübadilə əməliyyatlarının aparılması
Qaydaları”na dəyişiklik edərək
12
banklardan kənarda fəaliyyət göstərən valyuta dəyişmə
məntəqələrinin lisenziyalarını geri çağırdı, sənəd tələb etmədən valyuta satışının yuxarı həddi isə
10 dəfə azaldılaraq 500 ABŞ dolları ekvivalentinə endirildi. İki gün sonra isə kommersiya bankları
üçün valyutanın mübadilə məzənnəsinin hədləri həmin gün üçün rəsmi məzənnədən maksimum
+/- 4% məbləğində müəyyən edildi. Məqsəd ”manat”ın məzənnəsinin adminstrativ alətlərdən
istifadə yolu ilə nəzarətə götürülməsi idi.
Mübadilə şöbələrinin ləğv edilməsi və +/- 4%-lik marjanın tətbiqi qısa müddət ərzində
“qara bazar”ın böyüməsinə səbəb oldu. İlk əvvəllər qara bazar iştirakçıları daha çox kiçik
oyunçular olsa da sonradan bir sıra banklar da daxil olmaqla iri oyunçuların iştirak etdiyi
mütəşəkkil sistem yarandı. Mərkəzi Bank tərəfindən təşkil edilən valyuta hərraclarında
kommersiya bankları tərəfindən əldə edilən valyuta faktiki olaraq qara bazara yönləndirilirdi.
Nəticədə il ərzində rəsmi yollarla valyuta əlçatanlığı minimum səviyyəyə düşdü. Vətəndaş və
biznes qara bazar tərəfindən idarə edilən valyuta mübadiləsinin tərəflərinə çevrilmək
məcburiyyətində qaldı. Hətta proses o səviyyədə genişləndi ki, banklar ən müxtəlif bəhanələrlə
rəsmi valyuta satışını dayandırdı. Valyuta hərraclarından və yaxud vətəndaş və biznesdən əldə
olunan məbləğ birbaşa olaraq qara bazarlara yönləndirildi. Çünki, tələbin yüksək səviyyədə olması
faktiki məzənnənin rəsmi məzənnədən daha yüksək olduğuna dəlalət edir və +/- 4 faizlik marja
tələbi isə real bazara konyukturuna uyğun gəlmirdi. 2016-cı ilin dekabr ayında isə hökumət “qara
bazar”larda müşahidə edilən özbaşınalığa qarşı genişmiqyaslı mübarizə qərarı verdi.
Tədiyə balansı
Mərkəzi Bank hesab edir ki, 2016-cı il ərzində tədiyə balansının kəsiri təxminən 5 milyard
ABŞ dolları səviyyəsində olacaq. Bu 2015-ci illə müqayisədə 56% az olsa da 2014-cü illə
müqayisədə 2 dəfə artıqdır. Beləki, 2015-ci ildə tədiyə balansında 11.3 milyard ABŞ dolları defisit,
2014-cü ildə isə 4.2 milyard ABŞ dolları həcmində profisit olub.
Daiqram 1: Azərbaycan Respubikasının tədiyə balansı, milyon ABŞ dolları
12
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, “Mübadilə şöbələrinin təşkili və mübadilə əməliyyatlarının aparılması
Qaydaları”nın təsdiq edilməsi barədə, 06.01.2016
http://www.cbar.az/assets/2035/mubadil%C9%991.pdf
13
Mənbə: AR Mərkəzi Bankı,17.01. 2017
Diaqram 1-dən də göründüyü kimi, 2014-cü ilin son rübündən – hansı ki, dünya
bazarlarında neft ucuzlaşmağa başladı- tədiyyə balansında kəsir müşahidə edilib. 2015-ci ildə kəsir
maksimum səviyyəyə yüksəlib. Nəticədə Mərkəzi Bank sabit məzənnə vəd versədə kəskin
devalvasiya qərarları qəbul etməli olub. Manat həmin il ərzində dəyərini 49.6% itirdi.
2016-cı il ərzində isə tədiyyə balansı müqayisə ilinə nisbətən daha adekvat dinamika
nümayiş etdirib. Beləki, birinci rüb ərzində 1.3 milyard ABŞ dolları həcmində kəsir yaransa da
növbəti iki rübdə tarazlıq meylliyi artıb, hətta profisit yaranıb. Ümumilikdə isə son iki il ölkə
iqtisadiyyatının yeni çağırışlara uyğunlaşma ili hesab edilə bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, ötən dövr ərzində tədiyə balansının mühüm halqalarından biri olan
ticarət balansı ciddi təsirlərə məruz qalıb. Beləki, 2014-cü ilin son rübündə neft qiymətlərinin
ucuzlaşması xarici ticarət balansınnın əvvəlki rüblərlə müqayisədə orta hesabla 50% azalması ilə
nəticələnib. Bu istiqamətdə hökumətin müxtəlif addımlar (qeyri-neft ixracını təşviq, ixrac
potensiallı sahələrə dəstək, dövlət vəsaitləri hesabına idxala məhdudiyyətin tətbiqi) atmasına və
eyni zamanda yerli istehlak gücünün zəifləməsinə baxmayaraq azalma növbəti rüblərdə daha da
dərinləşib [bax: diaqram 2].
Diaram 2: Xarici ticarət saldosunun dinamikası, milyon ABŞ dolları
2782
-4590
-1271
1589
-1719
18
1016
-2832
62
-1193
-2188
2 0 1 4
2 0 1 5
2 0 1 6
TƏDİYƏ BALANSI
I rüb
II rüb
III rüb
IV rüb
2015-ci ildə tədiyyə
balansı
-11329 milyon
2016-cı ilin 9 ayında
tədiyyə balansı
- 1191 milyon
2014-cü il üçün
Tədiyyə balansı
+4194 milyon
14
Mənbə: AR Mərkəzi Bankı, 17.01.2017
Göründüyü kimi, 2014-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə xarici ticarət saldosu 69.3% azalıb.
2016-cı ildə isə müvafiq göstəricinin daha aşağı səviyyəli olacağı proqnozlaşdırılır. Qeyd edək ki,
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə 2016-cı ilin yanvar-noyabr aylarında ticarət
balansı 4.2 milyard ABŞ dolları olub
13
.
Tədiyyə balansının digər parametrləri üzrə dinamika isə xarici ticarət saldosu ilə düz
mütənasiblik təşkil etməyib. Beləki, Azərbaycan Respublikasının xidmətlər balansında kəsir daha
aşağı templə azalır. Hazırda xidmətlər balansında kəsirin azaldılmasında mühüm problem neft
sektorundan qaynaqlanır. 2016-cı ilin 9 ayı ərzində xidmətlər balansında yaranan 2.27 milyard
ABŞ dolları həcmində kəsirin 1.96 milyard ABŞ dolları və yaxud 86%-i bu sahənin payına düşür.
Qeyri-neft sektorunda isə vəziyyət tənzimlənməyə daha meylli dinamika nümayiş etdiri.
Baxmayaraq ki, bunun əsas səbəbi biznesin, dövlətin və vətəndaşın istehlak imkanlarının
zəifləməsidir, ancaq turizm sektorunda irəliləmə də prosesə öz töhvəsini verir. Nəticədə 2016-cı
ilin III rübündə ilk dəfə olaraq bu istiqamətdə 71 milyon ABŞ dolları profisit yaranıb. Müqayisə
üçün qeyd edək ki, müvafiq istiqamət üzrə 2014-cü il ərzində 1.7 milyard ABŞ dolları, 2015-ci
ildə isə 1.2 milyard ABŞ dolları həcmində defisit qeydə alınıb
14
.
Diaqram 3: Xidmətlər balansı, milyon ABŞ dolları ilə
13
Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, “Xarici ticarət əlaqələri haqqında”, 16.01.2017
http://stat.gov.az/xeber/index.php?id=3452
14
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, “Statistik bülleten 11/2016”, baxış tarixi: 17.01.2017
http://www.cbar.az/assets/4257/YEKUN_STATISTIK_BULLETEN_2016_NOYABR_SonVersiya.pdf
Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankı, “Statistik bülleten 01/2016”, baxış tarixi: 17.01.2017
http://www.cbar.az/assets/4056/BULLETEN-01-2016_AZERI_OK_.pdf
5544
1758
622
5584
2000
1312
5080
1544
981
2720
510
2 0 1 4
2 0 1 5
2 0 1 6
XARICI TICARƏT BALANSI
I rüb
II rüb
III rüb
IV rüb
2014-cü il, xarici
ticarət saldosu
+18927.6
2015-ci il,
xarici
ticarət saldosu
+5812.4
2016-cı ilin 9 ayı,
xarici ticarət saldosu
+2915