Azerbaycan miLLÎ İlmler akademiSİ doğU

 

 

 

36 

siyasî, edebî prosesteki inkişafı tetkik etmek, aydınlaştırmak zaruretinden ireli 

geliyordu.  

Bölümde yapılan tetkikat işleri Türkiye’de de büyük merak doğuran, 

kuramsal açıdan araştırmaya ihtiyacı olan mevzulara hasrolunmuştur. Ehmed 

Ehmedov’un Reşad Nuri Güntekin’in romanlarının tahliline, Gövher 

Guliyeva’nın II. Dünya Savaşı’ndan sonra Türk nesrinde köylü meselesine, 

Vasif Nesiboğlu’nun Orhan Hancerlioğlu’nun yaratıcılığına, Aydın Abıyev’in 

Ömer Seyfeddin’in hayat ve yaratıcılığına, Allahşükür Gurbanov’un Ebdülhak 

Hamid’in Dramaturgisi’ne, Mirzecan Gülmalıyev’in “Serveti-fünun” dergisine, 

Halide Kuliyeva-Kafkaslı’nın Karacaoğlan’ın Yaratıcılığı’na, Muhammed 

Hatemi’nin Sihirli Türk Masalları’na, Barat Osmanova’nın Melih Cevdet 

Anday Yaratıcılığı’na, Sedaget Gasımlı’nın Haldun Taner’in Bediî Nesri’ne, 

Ehmed Nehmedov’un Türk Halk Oyunlarının Tetkiki’ne, Zahid Haşımov’un 

Hececi Şairlerin Yaratıcığı’na hasrettikleri uzmanlık tezleri ister Azerbaycan’da 

isterse de Türkiye’de aktüelliği ile seçilen mevzularda yazılmıştır.  

Hâlihazırda bölümde filoloji ilimleri uzmanı Halide Kuliyeva-Kafkaslı’nın 

rehberliği ile Türk edebiyatı ve dili sahasında tetkikatlar devam etmektedir.  

Ondan çok kitabın müellifi olan filoloji ilimleri doktoru A. Abıyev bölümde 

çalıştığı  yıllarda Türkiye edebiyatının muhtelif problemleri ve Azerbaycan-

Türkiye edebî alakâları meseleleriyle mütemadi meşgul olmuştur. O, en çok 

“Türkiye Tiyatrosu ve Dramaturgisi Tarihi Meseleleri”, “Millî Hikâye ve 

Novellanın Banisi Ömer Seyfeddin’in Hayat Yolu ve Yaratıcılığı”, “Türkiye 

Edebiyatında Satirik Türlerin İnkişafı ve Azerbaycan Edebiyatı ile Alakâları”, 

“Oğuz Kağan Destanı”, “Fuzuli ve Türkiye Şiiri”, “İbrahim  Şinasi’nin 

Yaratıcılık Yolu” vb. mevzularda ilmî eserler yazmıştır. A. Abıyev elliden çok 

ilmî makalenin müellifidir.  

Filoloji ilimleri doktoru Nüşabe Araslı bölümde çalıştığı  kısa müddette 

“Türk Divan Edebiyatında Epik Şiir” adlı monografi üzerinde çalışıyor.  

Dr. Halide Kuliyeva-Kafkaslı Türk âşık edebiyatı alanında inceleme yapıyor. 

Türk âşık edebiyatının “Altın Dönemi” addedilen XVII. yüzyılın görkemli 

aşıklarından Karacaoğlan yaratıcılığına hasrettiği uzmanlık tezi monografi 

hâlinde yayınlanmıştır. O, Türkiye’nin Ankara, Eskişehir, Adana vb. 

kentlerinde geçirilen uluslararası konferans, sempozyum ve seminerlere 

katılmıştır. H. Kuliyeva-Kafkaslı hâlihazırda “Dede Korkut Türk 

Edebiyatçılığında” adlı kitap ve “Türk Âşık Edebiyatının  İnkişaf Tarihi” adlı 

doktora tezi üzerinde çalışıyor.  

Bölümde yapılan bilimsel tetkikatlar arasında edebî alâkalarla bağlı 

mevzular da mühim yer tutuyor. İşte bu mevzuda S. Kasımlı ile B. 

Osmanova’nın birlikte hazırladıkları “XX. Yüzyılın 20’li Yıllarında Azerbaycan 

Matbuatında Türkiye Edebiyatının Tetkikine Ait Materyaller” adlı kitap 

---

 

 

 

37 

yayınlanmıştır. Çağdaş Türkiye edebiyatına, edebî alakâlara hasrolunmuş bir 

çok makalenin müellifi olan Gedir İsmayılov’un tertip ettiği “Güneşi İçenlerin 

Türküsü” kitabında Nazım Hikmet’in şiirleri, makaleleri, Azerbaycan’da onun 

hakkında yazılan şiirler, poemalar, makaleler toplanmıştır.  

Bölüm emektaşlarından B. Osmanova, S. Kasımlı, E. Helilova 1998-2004’lü 

yıllarda Ebül-Heyr Rumi’nin XV. yüzyılda yazıya alınmış “Saltukname” 

destanının tercümesiyle meşgul olmuşlardır. Hâlihazırda eser yayınlanmıştır.  

 Çeşitli mevzular üzerinde bilimsel tetkikatlar yapılan bölümde hazırda B. 

Osmanova ve E. Helilova “1900-1920’i Yıllarda Azerbaycan Devri 

Matbuatında Türkoloji problemleri”, S. Kasımlı ise “Türkiye’nin Realist 

Hikâyecileri” mevzusu üzerinde bilimsel araştırmalarını devam ettirirler.  

Arap Filolojisi Bölümü  

1976 yılında kurulmuştur ve bu dönemden 1992 yılına kadar, ister 

Azerbaycan Cumhuriyeti’nde, isterse de SSCB seviyesinde ilmî bilgiyi ve 

teşkilatçılık faaliyeti ile iyice tanınan filoloji ilimleri doktoru, Profesör Aida 

İmanguliyeva rehberlik etmiştir.  İşte bu dönemde Arap Filolojisi Bölümü 

bilimsel aktiflik bakımından yükseliş elde etmiştir. Arap edebiyatının global 

problemlerinin tetkiki ile meşgul olan âlimlere öncülük eden Aida Hanım Arap 

muhacir edebiyatının tetkiki sahasında birkaç fundamental eserin müellifi gibi 

Azerbaycan doğubiliminin inkişafına büyük hizmet göstermiştir. Âlimin 

“Kalemler Birliği ve Mihail Nuayme” adlı eseri Arap muhacir edebiyatının 

oluşmasından, özellikle, XX. yüzyılın 20’li illerinde New-York şehrinde 

yaşayan muhacir Arap yazarları tarafından yaratılan “Kalemler Birliği” adlı 

edebî birliğin yaranma ve gelişme tarihinden bahsedir. Eserin büyük hissesi 

“Kalemler Birliği’nin” esasını koyanlardan birine – Livan yazarı Mihail 

Nuayme’nin yaratıcılığının tetkikine hasrolunmuştur. A. İmanguliyeva’nın 

“Cübran Halil Cibran” adlanan ikinci eserinde Arap muhacir edebiyatının diğer 

görkemli temsilcisinin yaratıcılığından bahsedilir. Bu tetkikat eserinde Cibran 

Halil Cibran’ın eserlerinde romantik üslubun inkişaf çizgisi izlenilir. Görkemli 

âlimin sonuncu eseri “Yeni Arap Edebiyatının Korifeyleri” Arap edebiyatının 

tetkiki sahasında büyük öneme sahiptir. Bu değerli eser yeni Arap edebiyatının 

diğer halkların edebiyatlarında baş gösteren süraçlar alakâlarına hasrolunmuş 

özel tetkikattır. Tetkikatta “Suriye-Amerikan Mektebinin” üç görkemli 

temsilcisinin – C. H. Cibran, Emin Er-Reyhani ve Mihail Nuayme’nin 

yaratıcılıklarının örneğinde Garp romantizminin ve Rus tenkidi realizminin 

Arap edebiyatına tesiri ve önemi araştırılır. Uzun yıllar boyu Arap filolojisi 

bölümüne rehberlik etmiş Dr. Prof. A. İmanguliyeva’nın yüksek ilmî ve 

teşkilatçılık kabiliyeti bölümün bir sıra uğurlarında ve Arap Filolojisi Bölümü 

Azerbaycan şarkiyatının inkişafında büyük rol oynamıştır.  

Hazırda bölümde Arap dilciliği ve edebiyatı ile bağlı araştırmalar devam 

ettirilir. Yarandığı günden şimdiye kadar burada Arap dili ve edebiyatının 

---

 

 

 

38 

tetkikiyle beraber, Arap-Azerbaycan linguistik ve edebî alakâları da yeteri kadar 

tetkikata celp olunmuştur.  

Mesela, sonraki yüzyılın 80-90’lı yıllarında bölümün öğretim elemanları orta 

yüzyıllarda Arap dilciliyi sahasında eserler yazmış, Azerbaycan âlimlerinin 

eserlerini bulmuş ve bu eserleri tetkik ederek Azerbaycan dilcilerinin Arap 

ilmine verdiklerinin esasını açabilmişlerdir. Bu tetkikatlar sırasında Dr. L. 

Orucova’nın “Ez-Zencaninin “Mabadiu fit-tasrif” eseri, “XVIII. Yüzyıl 

Azerbaycan Âlimi İbrahim El-Eraşinin Linguistik Yaratıcılığı”, Dr. Ç. 

Mirzezade’nin “Azerbaycan Âlimi Hübeyş Tiflisi’nin ‘Kanuni-l-Edeb’ Lügati», 

“İbn Firişte ve Onun Kafiyeli Glossarisi”, Dr. Z. Rüstemova’nın “Ebu Heyyan 

el-Endelusi. “Ed-durra El-mudiyye Fi-L-Luğa Et-Turkiyye” eserlerini özellikle 

kaydetmek lazımdır.  

Son yıllarda bölümün Arap dilciliği sahasında çalışan öğr. elemanları 

lugatlerin tertibi sahasında uzun yıllardan itibaren mevcut olan ananeyi davam 

ettirerek yalnız orta yüzyılların leksikografik eserlerinin tetkiki ile meşgul 

olmuş, hatta içtimai hayatın muhtelif sahalarına ait özel sözlüklerin tertibine 

başlamışlardır. Dr. L. Orucova’nın hazırladığı “Arap Dilcilik Terimleri 

Sözlüğü” yayınlanmıştır. Hazırda filoloji ilimleri uzmanları – L. Orucova ve Z. 

Rüstemova dört dilli (Azerbaycan, Rus, Arap ve Latin) “Tıp Terimleri Sözlüğü” 

üzerinde çalışmalarını devam ettirirler.  

Bölümün edebiyatçı âlimleri ise bir taraftan Mısır, Suriye, Irak, Livan ve 

muhacir Arap edebiyatının, bu edebiyatlarda cereyan eden edebî süreç ve 

akımların, dünya mikyaslı Arap bediî söz ustalarının yaratıcılığının tetkiki, 

diğer taraftan ise Azerbaycan-Arap edebî ilişkilerinin araştırılması ile 

meşguldürler. Mesela, tekçe son birkaç yıl içinde yukarıda değinilen 

problemlerle bağlı yayınlanmış eserlerin adları bu rengarenkliğin manzarasını 

yansıtır: “Kalemler Birliği ve Mihail Nuayme”, “Yeni Arap Edebiyatının 

Korifeyleri” (A. İmanguliyeva) ‘Ebül Ferec El-İsfahani’nin Nağmeler Kitabı’ 

ve Klasik Azerbaycan Edebiyatı” (G. Baxşeliyeva) “Irakta Neoklasik Şiir” (V. 

Cefer), “Azerbaycan-Arap E Alakâları” (F. Eliyev). Öten yıl bölümün genç 

edebiyatçıları, öğretim elemanları – H. Elekberova “Necip Mahfuzun Roman 

Kahramanlarının Tekamülü”, A. Barhalov ise “İlkin Abbasiler döneminde Arap 

Filolojisi ve Diğer  İlimler  İslam Sivilizasiyasının Terakkisi Kontekstinde” 

mevzusunda namizetlik dissertasiyalarını uğurla savunmuşlardır.  

Umumiyetle, bölümün öğretim elemanları geçen dönemde 28 monografi, 3 

“Arap Filolojisi Meseleleri” adlı makaleler mecmuası, 200’den çok Arap 

dilciliği ve edebiyatının bu veya diğer sahaları ile bağlı makâle 

yayınlatmışlardır. Arap filolojisi bölümünün edebiyatçı emektaşlarının nazari 

tetkikatlarının neticeleri Azerbaycan diline tercüme olunmuş  şiir ve 

hikâyelerden ibaret toplular şeklinde pratik tecessümünü tapmıştır. Meselen, 

Mısır, Livan, Irak, Sudan, Merakeş, Cezayir, İordaniya, Felestin gibi Arap 

---

 

 

 

39 

ülkelerinin yazarlarının hikayelerinin toplusundan ibaret “İnsan ve Kuş”,”Ak 

Günlerin Sorağında” adlı Irak edebiyatı toplusu yayınlanmıştır. Bundan ilave 

Dr. , Prof. G. Bahşeliyeva ilk defa olarak Ebül-Ferec el-İsfahaninin “Nağmeler 

Kitabı” antolojisinden üzri muhabbet şairi Geys ibn Mülevvehin –Mecnunun 

hayat ve yaratıcılığını yansıtan iki fesli ve Arap dilli Azerbaycan şairleri Musa 

Şehavat, İsmayıl ibn Yassar ve Ebu-l-Abbas El-Emadan bahseden üç fesli tam 

şekilde tercüme etmiştir. Bu tercümeler “Ebül-Ferec el-İsfahani ‘Nağmeler 

Kitabı (Rus dilinde)” ve “Ebül-Ferec İsfahani. ‘Bir Mecnun vardı…’ adlı 

kitapları şeklinde yayınlanmıştır.  

Yazılı Abidelerin Tetkiki ve Neşri Bölümü Doğu halklarının yazılı 

abidelerinin öğrenilmesi, tercümesi ve neşri sahasında ciddi tetkikat işlerini 

hayata geçirir.  

Bölümde metinşinaslık sahasında esaslı çalışmaların yapılması akademik E. 

E. Elizade’nin adı ile bağlıdır.  

E. E. Elizade’nin uzun müddetli rehberliyi Doğu edebî abideleri, özellikle, 

Fars dilli abidelerin neşrinde yeni dönem yaratmıştır. Bu dönemde orta çağ 

müelliflerinin eserlerinin ilmî –tenkidi metinleri yayına hazırlanmıştır. Onların 

arasında orta çağ edebiyatının en görkemli eserlerinden biri Fezlullah 

Reşideddin’in “Cami Et-Tevarih”i mühim yer tutuyor. Bu eserin II. cildinin I. 

hissesi ve üçüncü cildi bilavasıta E. E. Elizade tarafından, I. cildin I. hissesi ise 

başka müelliflerle birlikte faaliyeti neticesinde hazırlanmış ve yayınlanmıştır.  

Akademik E. Elizade Muhammed ibn Hinduşah Nahçıvani’nin “Destur El-

Katib Fi-Teyin El-Meratib” eserinin ilmî-tenkidi metninin hazırlanmasında faal 

iştirak etmiştir. 1977 yılında “Desture-Katib”in metninin hazırlanmasına göre o, 

Azerbaycan SSB’nin devlet mükafatı ile taltif olunmuştur.  

Bölümün öğretim elemanları tarafından çoklu sayıda diğer kıymetli orta 

yüzyıl Fars dilli kaynakları tercüme edilmiş ve yayına hazırlanmıştır. Onların 

sırasına Azerbaycan tarihçisi Bekr el-Kutbi el-Eheri’nin “Tarihe-Şeyh Uveys” 

eseri de dahildir. Bu eser hem Azerbaycan, hem de Rus diline M. D. Kazımov 

ve B. R. Piriyev tarafından Leyden Üniversitesi kütüphanesinde saklanan 

yegâne elyazma nüshası esasında tercüme olunmuştur. Bu müellifler tarafından 

XIV. yüzyılın tarihi hadiselerine hasrolunmuş, Azerbaycan ve komşu ülkelerle 

bağlı olan daha iki elyazması tercüme edilmiştir. Bunlar ortaçağ tarihçisi, 

coğrafyacısı ve devlet hadimi Hamdullah Mustovfi Gezvini’nin “Zeyle-Tarihi-

Gozide” ve onun oğlu Zeyneddin’in “Zeyle-Tarihe-Güzide” eserleridir.  

Bölümde tercüme olunmuş tarihi özellikli Fars dilli kaynaklara daha bir 

büyük eser dahildir. Bu, Ebdi bey Şirazi’nin “Tekmilat El-Ehbar” eseridir. Bu 

eser 1570 yılında Erdebil’de yazılmış ve dünyanın yaranmasından 1570 yılına 

kadar baş veren hadiselerin tasvirini ihata ediyor. Eserin mütercimi ve 

mukaddime ile şerhlerin müellifi Dr. E. R. Rehimov’dur.  

---

 

 

 

40 

Bölümde Türk dilli tarihî kaynakların tercümesi faal surette hayata geçirilir. 

Özellikle akademik Z. M. Bünyadov ve Dr. H. Memmedovun çabaları 

sonucunda  İrevan eyaletinin ve Nahçıvan sancağının ve Gence-Karabağ 

eyaletinin icmal defterleri mufassal araştırma, kayd ve şerhlerle Azerbaycan 

diline tercüme olunarak yayınlanmıştır. Hazırda bu istikamette araştırmalar Dr. 

Ş. Mustafayev’in işlerinde davam ettirilir. Mesela, “Tiflis eyaletinin Mufassal 

Defteri” ve “Lori Vilayetinin İcmal Defteri” Osmanlı Türkçesinden Azerbaycan 

diline onun tarafından tercüme olunarak yayınlanmıştır. Enstitü’nün dissertantı 

E. Arıklı tarafından “Erdebil Livasının Mufassal Defteri”nin yayınlanması bu 

istikametin Enstitüde uğurla gitmesini bir daha onaylıyor.  

Şarkiyat Enstitüsü’nün âlimleri tenkidi metinlerin hazırlanması ve tarihi 

kaynakların tercümesi ve Doğu halklarının edebi abidelerinin tetkiki üzre de çok 

büyük ve ciddi tetkikatlar aparmışlardır. Ortaçağlara ait Şark edebiyatı 

dehalarının çoklu eserleri doğubilimcilerin çabaları neticesinde öğrenilmiş, 

tercüme olunmuş ve yayına hazırlanmıştır. Bu eserler arasında dahi Nizami 

Gencevi’nin  “Hamse”si  mühim  yer  tutuyor.  “Hamse”  metinlerinin  üçünün            

–“Mahzen-ül-Esrar”, “Heft Peyker” ve “Şerefname”nin metinleri Şarkiyat 

Enstitüsü’nün emektaşları tarafından tertip olunmuştur.  

Malûmdur ki, Nizami’nin “Hamse”sinden sonra Şarkın muhtelif 

bölgelerinde ve muhtelif dillerde bu mevzuda birkaç yüz eser yaratılmıştır. 

Onların müellifleri arasında Emir Hosrov Dehlevi, Hace Kirmani, Elişir Nevai, 

Abdulla Hatifi, Ebdürrehman Cami, Muhammed Fuzulî gibi şairlerin adını 

çekmek olar. Dr. T. A. Meherremov bunlardan Hindistan’ın Fars dilli 

edebiyatının banisi Emir Hüsrev’in “Mecnun ve Leyla” ve “Matla-Ül-Envar” 

mesnevilerinin sekiz ve daha çok elyazmadan istifade ederek ilmî-tenkidî 

metnini tertip ederek yayınlatmıştır. T. A. Meherremov XIV. yüzyıl meşhur 

Azerbaycan şairi Eşref Marağayi’nin “Hamse”sinin tam ilmî -tenkidî metnini de 

yayına hazırlamış ve bu müellifin hayat ve yaratıcılığı hakkında kitap yazmıştır.  

Nizami’nin “Hamse”sine nazire olarak beş mesnevi yaratan diğer meşhur 

Azerbaycan şairi Eşref Marağayi’nin çağdaşı Cemali Tebrizi olmuştur. Cemali 

Tebrizi’nin “Hamse”sinin yegane elyazma nüshası Londra’nın “İndia ofis” 

kütüphanesinde saklanılır.  Şairin mesnevilerinden birinin, – “Heft Övreng”in 

metni - M. D. Kazımov’un “Cemali Tebrizi’nin Yaratıcılık İrsi” monografisinde 

verilmiştir.  

Nizami devamcılarının eserlerinin yayınlanmasında daha mahsuldar 

çalışmanı E. G. Rehimov görmüştür. O, uzun müddet XVI. yüzyıl Fars dilli 

Azerbaycan  şairi Ebdi Bey Şirazi’nin yaratıcılığı ile meşgul olmuştur. Bu 

çalışmanın neticesi olarak Ebdi Bey Şirazi’nin on mesnevisi yayınlanmıştır. E. 

Rehimov hem de XIV. yüzyıl Fars dilli Azerbaycan edebiyatının tetkiki üçün 

büyük öneme malik olan Azerbaycan şairi Bedr Şirvani’nin “Divan”ını 

yayınlamıştır.  

---

 

 

 

41 

Fars dilli klasik eserlerin tercümesi sahasında diğer meraklı çalışmayı Dr. 

Ekrem Cafer görmüştür. O ilk defa olarak orijinalin poetik veznini saklamakla 

Ömer Hayyam’ın rubailerini Azerbaycan diline tercüme etmiştir.  

Yazılı kaynakların tercümesi Şarkiyat Enstitüsünde tarih, edebiyat, felsefe, 

coğrafya, dilcilik vs. sahaları kapsıyor. Kaynakların büyük bir kısmı, o 

cümleden sufi abideleri ilk defa olarak orijinalden tercüme olunmuştur. Mesela, 

2001 yılında XI-XIII yüzyıllarda yaratılmış ve Fars dilli sufi nesrine ait olan üç 

eser  şerhlerle yayınlanmıştır. Abdullah Ensari’nin “Minacat”ı, Necmeddin 

Razi’nin “Aşk ve Akîl” risalesi ve Fahreddin Iraki’nin “Lemaet”i M. D. 

Kazımov tarafından tercüme olunarak, geniş ön söz ve şerhler yazılmıştır.  

Din ve İçtimaî Fikir Bölümü’nde Şark Halklarının Manevî Hayatı,                

Millî-Azatlık Harekatı Bölümü sistematik ilmî araştırmalarının konusu olmuştur.  

E. Hesenova’nın da “Türkiye’nin İçtimaî-Siyasî Fikrinde ‘İslam Sosyalizmi’ 

Ülküleri (1960’lı  Yıllar)” kitabı yayınlanır. Sosyalizmin bir sistem gibi 

dağıldığı bir zamanda Türkiye’de “İslam Sosyalizmi” düşüncelerinin 

öğrenilmesi buna eleştirisel yaklaşım için zengin materyal verir.  

Azerbaycan 1991’de bağımsızlığını kazandıktan sonra, ülkede millî-manevî 

değerlerin mühim terkip hissesi gibi İslam’a merak arttı. Bu merak İslamî 

tetkikatların güçlenmesine sebep oldu. İdeoloji Problemler, Bölümü, Din ve 

İçtimaî Fikir Tarihi Bölümü gibi yeniden kuruldu, tetkikatların istikametinde 

İslam’a geniş yer ayrıldı.  

Bağımsızlık yıllarında bölümün emektaşları bilavasıta  İslam’ın ibadetlerine 

dair yazılar yayınlanmağa başladılar. “Ziyaret” (1990), “Hac Kılavuzu” (1991), 

“İslam’ın Ziyaret İbadetleri” (2001) kitaplarında etraflı araştırmalar vardır. 

Bölümün Moskovalı doğubilimcilerle birlikte hazırladığı “İslam: Tarih, Felsefe, 

İbadetler” (Bakü, 1994) mecmuasında  İslamî fikir cereyanları ve İslam 

ibadetleri ile bağlı materyaller, İslam  ıstılahları sözlüğü okurlar tarafından 

merakla karşılandı. 1993 yılında Türkiye ilahiyatçısı Recep Dikici’nin “Büyük 

Evliyalar” kitabı Azerbaycan Türkçe’sinde yayına hazırlandı, kitaba önsöz, 

kayd ve şerhler yazıldı. Kitap merak doğurduğu için 1998 yılında AMBA’nin 

mühbir üyesi Meşedixanım Nemetova’nın da ilave materyalleri ile yeniden 

yayınlandı. 2001 yılında A. Memmedov’un “İslam’da Esas Sosyal-Felsefi 

Anlamlar” kitabı basıldı. Kitapta İslam’ın terakki, zaman, emek, azatlık ve 

mesuliyet, zenginlik ve yoksulluk meseleleri ile bağlı mevkii araştırılır, bu 

anlayışların Müslüman cemiyetinin sosyal-iktisadi durumundan asılı olarak 

tekamülü izlenir.  

Bu dönemde Ramiz Mürselov’un “Milletçilik Tefekkürü – Birlik ve 

Parçalanma Meyilleri” (Bak, 1994) kitabı basıldı. Onun “Kur’an”ın kıraatleri, 

“Kur’an”da halk etme meselesi, hadislerin tarihi ve diğer mevzularda 

hazırladığı makaleler matbuat sayfalarında merakla karşılanır. Onun bazı Arap 

---

 

 

 

42 

alimlerinden ettiği tercümeler İslam’a, özellikle Vahabiliğe dair zengin materyal 

ihtiva ediyor.  

Bölümün son zamanlar yayınlanmış çalışmaları mühim ve aktüel meselelere 

hasredilmiştir. E. Hesenova’nın 2002 yılında yayınlanmış “Cumhuriyet 

Türkiye’sinde Dünyevîlik ve İslam” monografisinde dünyevî devlette 

“laikliğin” din-devlet münasebetlerinde rehber prensip tutulmasına imkân veren 

tarihî, medenî ve sosyal-psikolojik amiller araştırılır,  İslam’ın siyasî aktifliği 

şeraitinde laiklikte baş veren değişiklikler tahlil edilir.  

Hazırda bölümde ilmî tetkikatlar “Yakındoğu’nun İçtimaî-Siyasî Hayatında 

İslam Amili” problemi ile bağlı yapılır. İslam fundamentalizminin kökeni, esas 

istikametleri, ayrı-ayrı Müslüman ülkelerinde tezahür formaları araştırılır. A. M. 

Memmedov’un “İslam Fundamentalizmi: Mahiyeti, Esas Prensipleri ve Tezahür 

Formaları” (Bakı, 2004) ve R. E. Mürselov’un “Çağdaş  İslam 

Fundamentalizmi” (Bakı, 2004) kitapları bu araştırmaların neticesidir. E. 

Hesenova’nın “Türkiye’de Din ve Tasavvuf Sosyolojisi”, M. Eliyevi’n “Pehlevi 

Rejimi Döneminde İran Matbuatında Cenubi Azerbaycan Mevzusu”, B. 

Bağırov’un “İran’ın Felsefî İrsi” kitaplarının yayına hazırlanması üzerinde 

çalışma gidiyor.  

Enstitü’nün en genç bölümü olan Doğu-Batı Bölümü 2001 yılında 

kurulmuştur. Bölümün tetkikat istikametini “Şark-Batı” mukayeseli 

araştırmalarının yapılması teşkil ediyor.  

Esas dikkat, çağdaş ve aktüel uluslararası siyaset sorunlarına, aynı zamanda 

kültüroloji meselelerine verilir. Enstitü’nün ananevî istikametlerini nazara 

alarak, bu tetkikat problematikası esasen Türkiye, İran ve Arap ülkeleri 

timsalinde araştırılır. Aynı zamanda Çin ve Japonya’yla bağlı tetkikatların 

başlanması planlaştırılır.  

Bölüm çerçevesinde yapılan araştırmaların umumi prensibi Doğu’nun ve 

Batı’nın bir-birine tarihi tesiri ve bu tesirin hem olumlu, hem de olumsuz 

cihetlerini göstermektir. Bölüm tarafından hazırlanan tetkikatların maksadı Batı 

ve  Şark kültürlerini dünya kültürünün iki muhtelif ve vacip hisseleri gibi 

göstermektir.  

Bölümün esas faaliyet istikametleri Bunlardır: 

– Doğu ve Batı sivilizasiyalarının ayrı-ayrı cihetlerinin mukayeseli ve ihatalı 

tahlili; 

– Batı kültürünün Doğu ülkeleri tarafından kavranılmasının, Doğu ve Batı 

ülkeleri arasında münasebetlerin tarihî tecrübesinin tahlili; 

– Doğunun Batı ülkelerine medeni, iktisadi, sosyal ve siyasi tesirinin tahlili; 

– Uluslararası ilişkilerin “Doğu-Batı” karşılıklı münasebetler prizmasından 

araştırılması.