Hüseynin nəslindən olan «Hüseyni>* soyadlı bu seyidlər
Təbriz şəhərində vəqfləri və ətraf kəndləri idarə edən iri
feodallar olmuşlaı*. Ehtimal etmək olar ki, Ordubad
şəhərində yaşayan və Hüseyni soyadı daşıyan seyidlər
həmin nəsildən olmuşlar (60, s. 101).
123. Kitabədə mərhum Məşədi Əsgər xanm atası Mehdi
«ustad» titulu ilə təqdim olunmuşdur. Bu onun zəmanəsinin
tanmmış şəxsiyyətlərdən olmasmı göstərir.
124. M ərhum un atası Əliəsgəriıı adınm sonunda qeyd
edilmiş «Bərbəri» nisbəsi göstərir ki, o əslən Şimali
Afrikanm ən qədim sakinlərindən olan «bərbər» tayfalarına
mənsubdur. Kitabə Ordubad şəhərinin bir sıra yerlərlə, o
ciimlədən
Şimali
Afrika
ölkələri
ilə mədəni-iqtisadi
əlaqələrinin olduğunu göstərir. G örünür, Əliəsgər Bərbəri
hansı səbəbdənsə gəlib O rdubadda yaşamış, yaxud da
licarət və ya başqa məqsədlə şəhərə gəlmiş, orada vəfat
etmiş,
vəfat
etdikdən
sonra
«Malik
İbrahim»
qəbiristanlığmda dəfn olunmuşdur.
126. Məşhədi Rəcəbəlinin xatirəsinə hazırlanmış məzar
kitabəsi həkk edilən mərmər lövhənin səthi bədii tərtibat
cəlıətdən diqqəti cəlb edəcək dərəcədə gözəl işlənmiş və
epitafiya aydm nəstəliq xətti ilə yazılmışdır.
127. Kitabə yazılan mərmər lövhə bədii tərtibat cəhətdən
gözəl hazırlanmış və kitabələr incə, nəfls şəkilədə həkk
olunmuşdur. Başdaşı bədii daşyonma sənətinin gözəl
niımunəsi kimi diqqəti cəlb edir. Kitabənin yazılmasmda
ərəb əlifbasma məxsus iki xətdən istifadə olunmuşduı*.
128.
Sadığın
oğlu
Ağanəsir
babanm
xatirəsinə
hazırlanmış
abidə
mənsub
olduğu
qəbrin
üsiündən
götiırülüb «Malik İbrahim» qəbiristanlığmm mərkəzindəki
131
binanm balkonuna qoyulmuşdur. Hansı qəbrə aid olduğu
məlum deyildir. Bədii tərtibat cəhətdən çox zəngindir və
orta əsr Azərbaycan bədii daşyonma sənəti nümunəsi kimi
diqqəti cəlb edir.Mərhum Ağanəsirin adma əlavə olunmuş
«baba» termini onun həmin vaxt şəhərdə fəaliyyət göstərən
Bəktaşi xənagahına mənsub olmasmı ehtimal etməyə imkan
verir.
130.
Kitabə XVIII yüzillikdə Ordubad şəhərində yaşamış
iki bəyin-Qulambəxş bəy və Əliqulu bəyin adını bizə təqdim
edir. Bədii tərtibat cəhətdən gözəl hazırlan.ması, həmçinin
kitabəsinin məzmunu və incə şəkildə həkk edilməsi mərhum
Əliqulu bəyin XVIII əsrdə O rdubad şəhərinin sosial-siyasi
həyatmda tamnmış şəxsiyyətlərdən biri olduğunu göstərir.
Bu da daxil olmaqla dörd kitabədə
(jYq
126, 128. 129, 130)
««İxlas»dan əvvəl «əl-Həmd» oxu» sözləri həkk edilmişdir.
«əl-İxlas» Qurani-Kərimin CXII, «əl-Həmd» isə I surəsidir.
İslam şəriətində mərhum üçiin oxunması nəzərdə tutulan
«Fatihə» bu iki surənin ardıcıl (əvvəl «əl-Həmd», sonra «əl-
Ixlas») oxunmasından ibarətdir. Qəbir daşlarmda yazılan
bu sözlər mərhuma «Fatihə» oxunmasım xatırlatmaq
üçündür.
• •
133.
Daşıdığı tıtular və epitetlər («rəbbani alim»,
«dövrün və zəmanənin müctəhidi») göstərir ki, mərhum
Mirzə Həşim zəmanəsinin görkəmli şəxsiyyətlərindən və
alimlərindən olmuşdur. Mərhumun adına əlavə olunan
«ı*əbbani alim» sözləri onun böyük alim olduğunu
göstərməklə bərabər bəzi müsbət keyfıyyətlərini də açmağa
yardım edir. Bir sıra alimlərin fikrincə insanlar üç qismə
(ruhbani, heyvani, rəbbani) bölünür. Ruhbani olanlar
Allahın cəhənnəmindən qorxduqları iıçiın ibadət edənlərdir.
Heyvanilər Allahın cənnətini istədikləri üçün oııa ibadət
edənlərdir.
Rəbbanilər
isə
Allahm
cəhənnəmindən
132
qorxduqları və cənnətini istədikləri üçün deyil, sırf Allahı
sevdikləri üçün Ona ibadət edənlərdir (66. s. 290).
Bu fikirdən də aydın olur ki, adma «rəbbani alim» sözləri
əlavə cdilmiş mərhum Mirzə Həşim pak və mömin bir din
xadimi, yııksək səviyyəli alim olmuşdur. Onun adına əlavə
edilən «Müctəhid» sözü isə şiə din xadimləri içərisində ali
ruhanilərə verilən titul idi. Onlar hər hansı dini və hüquqi
məsələdə müstəqil qərar çıxara, fıtva verə bilərdilər. Mirzə
Həşimin bu titulu daşıması onun çox nüfuzlu din xadimi
olduğunu göstərir.
Kitabəni həkk edən həkkak mətnin sonunda öz admı
«Qəzvini» nisbəsi ilə qeyd etmişdir. Bu sübut edir ki, o
Təbriz-Qəzvin memarlıq məktəbinin yetirməsidir. Ehtimal
etmək olar ki, «Malik İbrahim» qəbiristanlığmdakı məzar
kitabələrinin bir neçəsi onun əməyinin məhsuluduı*.
134. Kitabə aşındığı üçün tam oxumnasa da, orada qalan
sözlər XVIII əsrdə yaşamış və «Mövlaııa» titulu daşıyan bir
şəxsiyyətin xatirəsinə həsr olunduğunu göstərir.
135. Başdaşı tipli bu xatirə abidəsi Ordubad rayon Tarix-
diyarşünaslıq muzeyində mühafizə olunur. Muzeyə şəhərin
hansı qəbiristanlıqdan gətirilməsi məlum deyildir. Xatirə
abidəsiııin aşağı hissəsiııdə bir neçə təsvir o cümlədən qayçı
və güzgiı təsvirləri həkk edilmişdir. M əzar kitabəsində ad
yoxdur. Ola bilər ki, m ərhum un adı baş tərəfdə, Quran
ayəsindən əvvəl yazılıbmış. Ancaq başdaşınm baş tərəfı
sınıb itdiyi üçün bu haqda qəti fikir söyləmək mümkün
deyildir.
137.
Kitabə hansı isə qadının xatirəsinə hazırlanmış,
ancaq hicab səbəbindən adı qeyd olunmamışdır. Bu
məzmunlu
kitabəyə
ilk
dəfə
təsadüf
olunmuşdur.
Başdaşmın aşağı hissəsində qayçı, güzgü və s. təsvirlər həkk
olunmuşduı*.
133
138. Vaxtilə «Pir Eyvaz» qəbiristanlığmda qeydə alman
bu xatirə abidəsi qəbiristanlıq dağıdılarkən rayon tarix-
diyarşünaslıq
muzeyinə
aparılmışdıı*.
Hazırda
orada
mühaflzə olunur. Kitabənin yazılmasmda istifadə olunan
farsca şeir parçasma hələlik ərazidə başqa qəbirüstü xatirə
abidəsi üstündə təsadüf olunmamışdır.
139. Dünyasını vaxtsız dəyəişmiş Riıstəmin xatirəsinə
həsr olunmuş və mətninin böyük hissəsi mənzum parçadan
ibarət olan kitabənin muzeyə gətirildiyi yer bəlli deyildir.
Ehtimal ki, bu epitafıya da Came məscidinin ətrafmdakı
qəbiristanlıqda olmuşdur.
140. 141, 142, 145. Mətnlərin oxşaıiığı, paleoqrafiya
xüsusiyyətləri, hazııiandıqları materialın eyniliyi, qısa bir
zaman çərçivəsində hazırlanmaları və s. əlamətləri göstərir
ki, bu dörd kitabo eyni ustanın əməyinin məhsuludur.
143.
Pəricahan xanımm xatirəsinə hazııianmış başdaşınm
aşağı hissəsində, kitabələrin arasında qayçı və güzgü təsviri
həkk edilmişdir.
• •
146. N urcahanm xatirəsinə kitabə həkk edilən mərmər
lövhəııin səthi, xüsusi ilə kənar haşiyələri incə nəbati
ornamentlər ilə bəzədilmiş, mərkəz hissədə kitabələr
yazılmışdır. Məzar daşmın incə şəkildə hazırlanması onun
qadınm xatirəsinə hazııianması ilə əlaqədardır. Nəzmlə
yazılmış kitabənin altmcı sətriııdə qeyd edilən «ah, əfsus»
sözləri ərəb dilində əbcəd hesabı ilə kitabənin tarixini (1230-
cu il) əks etdirir. Kitabədə tarix həm əbcodlə, həm də
rəqəmlə qeyd olunmuşdur.
147. Kitabə vaxtilə şəhərin cənubunda ycrləşən Kürdətal
məscidinin qarşısında olan nəhəng çinarın əkilmə tarixi
134
haqqm da məlumat verir. Azorbaycan epiqrafik abidələri
içərisində bu məzmunlu kitabələrə çox da rast gəlinmir.
152.
Kitabədən aydın olur ki, mərhumə Bacıxamm Şeyx
Məhəmmədin qızı olmuşdur.
Daşıdığı
«şeyx»
titulu
mərhumənin atası Şeyx Məhəmmədin yaşadığı dövrdə
(XVIII əsr) şəhərdə fəaliyyət göstərən sufı xanəgahlarmdan
birinə mənsub olmasım göstərir. Hərfi mənası «qoca»
anlaımna gələn bu titulla orta əsrlər zamanı hörmətli
şəxslərə, xüsusi ilə sufı təriqəti başçılarına, xanəgah
rəhbərlərinə müraciət edilirdi. Başdaşı üzərində yazılan
kitabənin üçüncü sətrində, mərhumun adındın əvvəl, tarix
yazılan hissədə
qayçı,
güzgü
və
s.
təsvirləı* həkk
olunmuşdur.
151-155. Mətnlərin ifadə tərzi, kitabələrin paleoqrafık
xüsusiyyətləri, həkk edilən təsvirlərin oxşaıiığı, qısa zaman
çərçivəsində hazırlanmaları göstərir ki, bu abidələr eyni
ustanın əməyinin məhsuludur. Bu kitabələr göstərir ki,
naxçıvanlı ustalar həmişə şablon formalardan istifadə
etməmiş, müxtəlif məzmunlu kitabələr yazmışlar.
156. Şəhərin mərkəzində yeıiəşən Təkeşiyi məscidiniıı
XIX yüzilliyin əvvələrində bərpa olunmasmdan xəbər verən
və şeiıiə yazılan kitabə adı indiyədək başqa mənbələrdən
elmə məlum olmayan bir sənətkarın (Məhəmməd Əli əl-
Hüseyni əl- Qərəvi əl-Həccar) adını təqdim edir. Həmçinin
kitabədən aydm olur ki, məscid bu vaxtadək daha iki dəfə
təmir və bərpa etdirilmişdir.
157. Kitabənin sonunda qayçı və güzgü təsvirləri həkk
olunmuşdur. Kitabənin mətııi 151-155 saylı kitabələrin
mətni ilə oxşardır.
135
158.
Kitabədə m ərhum un adına əlavə edilən «Əlincəli»
nisbəsi
göstərir
ki,
mərhum
Molla
Həsənəli
əslən
Naxçıvamn Əlincə bölgəsindən, ehtimal ki, Əlincə qalası
ərazisindən olmuşdur. Ehtimal etmək olar ki, Molla
Həsənəli O rdubad şəhərində yaşamış və orada da vəfat
etmişdir.
160. Kitabə «Malik İbrahim» qəbiristanlığınm şimahnda,
təpənin döşündə yerləşən qazma tipli binanın Hacı Ağacan
Ordubadinin oğlu Hacı Zeynəlabidin tərəfindən 1848-ci ildə
inşa ctdirilməsi haqqm da xəbər verir. Kitabədə «mübarək,
şərəfli məkan» kimi qiymətləndirilən bu bina yerli əhalinin
məlumatma görə meyyidlərin yuyulması və miiəyyən
səbəblərdən dəfnin yubanmasma görə saxlanması üçün
nəzərdə tutulmuşdur.
161. Beyt vaxtilə «Malik İbrahim» qəbiristanhğınm
mərkəzində yerləşən binanın cənuba baxan pəncərəsinin baş
tərəfındə gəc yzərində qara rənglə yazılmışdı. Ancaq keçən
yüzilliyin 80-ci illərində bina təmir olunarkən orada divar
üzərində rənglə yazılmış digər kitabələr kimi bu kitabə də
qaşımb məhv edilmişdir. Kitabə 1979-1980-ci illərdə qeydə
alınmışdır. Beyt Səfəvilər dövründə yaşamış Möhtəşəm
Kaşaninin İmam Hüseynin şərəfmə yazıldığı mərsiyədən
• • . ••
••
1
••
1
••
goturulmuşdur.
162. Bişmiş kərpic üzərində basma üsulu ilə həkk edilmiş
bu kitabə Ordubad şəhər sakini, diş həkimi Rafiq
Fəttahovun evində aşkar olunmuş və muzeyə təhvil
verilmişdir.
Muzeydə bu həcmdə olan digər bişmiş
kərpiclərin nümayiş etdirilməsi göstərir ki, həmin vaxt (XIX
əsr) O rdubadda binaların tikintisində bu cür kərpicdən
istifadə olunmuşdur.
136
163. Kitabə öz məzmununa görə diqqəti cəlb edir. O
vaxtilə şohərin cənub hissəsində, Kürdətal məhəlləsindəki
ikimərtəbəli məscidin qarşısında olaıı nəhəng çinarm əkilmə
tarixindən bəhs edir. Kitabə haqqında Ordubad şəhərinin
tarix və mədəniyyət abidələri haqqm da bir çox məqalələrin
müəllin, jurnalist C.Rəfiyev məlumat vermişdir.
Bu çinann əkilmə tarixi haqqında 147 saylı kitabədə də
məlumat verilmiş və həmin epiqrafik sənəddə bu tarix hicri
1230-cu il kimi qcyd olunmuşdur. Məsciddən tapılmış pərdi
üzərində yazılmış kitabə məscid təmir edilərkən, yəni hicri
1280-ci ildə yazılmışdır. Həmin vaxt çinarm əkilməsindən 50
ilə yaxm bir vaxt keçirdi. Xəttat Mirzəli Məhəmməd Məşədi
Ağarəhim oğlu çinarm əkilmə tarixini pərdidə yazarkən
yaddaşma əsaslanmışdıı*.’ Fikrimizcə, məhz buna görə də
çinarm əkilmə tarixini pərdidə iki il səhv yazılrmşdır. Çünki
yaddaşa əsaslanan tarixin 50 il sonra səhv yazılması
mümkün haldır. Digər tərəfdən mərmər lövhə üzərindəki
kitabə birbaşa çinarın əkilməsinə lıəsr olunduğundan və
çinar əkildiyi zaman yazıldığmdan daha etibarlı mənbədir.
Ona görə də qətiyyətlə demək olar ki, vaxtilə Ordubad
şəhərinin cənubunda, indiki Mədəniyyət eviniıı qarşısında
əzəmətlə ucalan, sonradan ekskavatorla təsərrüfat məqsədi
ilə yanmdan dərin kanal qazılarkən kökləri kəsildiyindən
tədricən quruyan nəlıəng çinar ağacı (gövdəsinin diametri 2
metrdən artıq idi) hicri 1230-cu ildə (miladi 1815-ci ildə)
əkilmişdir (30, s. 88-89).
164. E1 arasında yerləşdiyi məhəllənin adı ilə adlandırılan
Yuxarı Anbaras məscidində tədqiq olunan bu kitabədən
aydın olur ki, məscid nə vaxt isə (ehtimal ki, XVII əsrdə)
Ağa Mirzo Cəfər adlı şəxsiyyət tərəfindən inşa etdirilmiş və
təmir edilərkən (1284-cıı ildə) «Ağa Mirzə Cəfər» məscidi
adlanırmış.
137
165. Məscidin tavanında taxta yzərindo rənglə yazılmış
kitabə körpiı, hamam, məscid, minbər tikdirəııləri və abad
edənləri təqdir edir, bu işi görənlərin əməyinin Allah
tərəfındən cənnətdə evlə qiymətbndirəcəyini vəd edir.
166. Məscidin tavam nda taxta üzərindo yazılmış bu
kitabə insanlara yaşadığı dövrdə dünya malına aludə
olmamağı, axirət. dünyasma maddi cəhətdən heç bir şey
aparmağın m üm kün olmadığım təlqin edir.
167. Kitabə adı başqa mənbələrdən məlum olmayan,
XIX yüzillikdə yaşamış, əslən Şəki şəhərindən olan və
«ustad» titulu daşıyan Əbdulqaffar adlı sənətkann admı
təqdim ediı*. Bu sənət nümunəsinin Şəkidə, yaxud da
Ordubadda hazııianması məlum deyildir. Ola bilor ki, ustad
Əbdülqaffar O rduoadda yaşamış, yaxud da kimsə onu
Şəkidən gətirmişdir.
171. Kitabə Ordubad şəhər Came məscidinin lıicri
1319/1901-1902-ci
illərdə
Hacı
Məhəmmədqulu
ağa
tərəfındən təmir olunması haqqında məlumat verir. Hacı
Məhəmmədqulu ağa tacir olmuşdur. Ordubad şəhərində adı
indi də hörmətlə yad edilən Hacı Məhənmıədqulu ağa həm
də şəhərdə fəaliyyət göstərən 2 kustar zavoddan birinin
sahibi idi. Ordubadda ipək sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar
olaraq o, 1902-ci ildə şohərdə qanovuz, parça, adyal və s.
hazırlayan emalatxana açmışdıı*. Bu emalatxanada 8 dəzgah
işləyirdi və gündə 50 arşma yaxın ipək parça istehsal edilirdi
(60, s. 34).
172. Kitabədən aydın olur ki, 1901-ci ildə Ordubad şəhəı*
Came moscidi təmir olunarkən məscidin daxili divarlarma
rənglə yazılan Quran ayələrini, hədisləri, dini xarakterli
kəlamları vo başqa kitabələıi müctəhid Ağa Əlinin oğlu əl-
Hac Məhəmmədtəqi yazmışdır.
Bir hissəsi məscidin
138
divarlarıııda indiyədək qalan kitabələrə əsasən deyə bilərik
ki, əl-Hac Məhəmmədtəqi öz sənətinin kamil ustası, gözəl
xəttat olmuşdur. Xəttatın atası miıctəhid Ağa Əli isə
Ordubadın ictimai-siyasi həyatmda mühim yeri olan
şəxsiyyət olmuşdur.
173. Nəqqaş Zeynəlabidin XIX əsrdə Ordubadm mədəni
həyatmda mühim rol oynamışdır. Məşhur ııəqqaş və xəttat
olan, Naxçıvanda, Təbrizdə, Tiflisdo və başqa şəhərlərdə bir
sıra binalarm nəqqaşlıq işlərini yerinə yetirən Kərbəlayi
Zeynəlabidin Abdullaiızadə 1901-ci ildə Cameməscidi təmir
olunarkən orada nəqqaşlıq işlərini həyata keçirmişdir.
Onun əl işlərindən bəziləri Came məscidində və başqa
binalarda iııdiyədək qalmaqdadır. Nəqqaş Zeynəlabidin
həm də yaxşı bir şair kimi əsası 1837-ci ildə Şeyxəli bəy
Kəngərli tərəfındən qoyulan «Əncüməni-Şüəra» ədəbi
məclisinin fəal i'ızvü olmuşdur. 1904-cü ildə vəfat etmiş,
«Malik İbrahim» qəbiristanlığında dəfn oluıımuşdur.
174. Kitabənin mətni T imam Həzrəti Əli ilə əlaqədar olan
«Nadi
Əliyyən!»
(«Əlini
çağır!») duasmın
başlanğıc
hissəsindən ibarətdir. Bu dua orta əsrlər zamanı Anadoluda
yaranmış və Azərbaycanda da gcniş yayılmış «Bəktaşiyyə»
sufı cəmiyyəti ilə sıx əlaqodardır. Naxçıvanda bir neçə yerdə
rast gəlinən bu dua orta əsrlər zamanı «Bəktaşiyyə»
dəL'vişləriııin Azərbaycanın bir sıra yerlərində olduğu kimi
Naxçıvan bölgəsindo də fəaliyyət göstərmələrini təsdiq edir.
175. XIX yüzilliyin sonlarmda
şüşə iızərində rənglə
işlənən bu kitabə məşhur nəqqaş Kərbəlayi Zeynəlabidin
Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş: |