Azərbaycan miLLİ eləMLƏr akademtyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 1,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
Filologiya elmləri doktoru, professor Y.Axundlu bu izahın əksini qəbul edir və yazır: «Mənə belə gəlir ki, bu inkişaf əks istiqamətdə olmuşdur. Yəni A trobat-A trobad- Ortbad... nəhayət, Ordubad» (2, s. 188). Fikrimizcə, şəhərin adının mənşəyi haqqında söylənilən fıkirlərdən axırıncı ikisi üzərində düşünməyə dəyər. M əlumdur ki, eramızdan əvvəl IV yüzillikdə Cənubi Azərbaycanda A tropatena dövləti yarandıqdan sonra onun sərhədləri genişlənmiş, bəzi vaxtlarda Şimali Azərbaycanm cənub rayonlarım, o cümlədən Naxçıvan bölgəsini də əhatə etmişdir. Çox m üm kündür ki, həmin vaxt özünün gözəl təbiəti, əlverişli coğrafı mövqeyi, iqlimi ilə fərqlənən bu ərazi A tropatena dövlətinin banisi A tropatm və yaxud onun xələflərinin diqqətini cəlb etmiş və burada onun admı daşıyan yaşayış məskəni saldırılmışdır. Zam an keçdikcə bu ad professor Y.Axundlunun söylədiyi inkişaf yolunu keçəcək O rdubad şəklinə düşmüşdür. O rdubad şəhərinin əsasınm nə vaxt qoyulması məsələsi elmdə hələ tam aydınlaşdınlmamışdır. Şəhərin ərazisində əsash arxeoloji tədqiqat işləri aparılmadığı üçün bu haqda dəqiq və konkret fıkir söyləmək çətindir. Ancaq O rdubad şəhərinin daxil olduğu bölgədə Gəmiqaya kimi möhtəşəm abidənin, X araba-G ilan kimi əhəmiyyətli yaşayış məskəninin mövcudluğu təsdiq edir ki, bu ərazi Azərbaycanm qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Ən azı 5-4 min il yaşı olan Gəmiqaya rəsmləri (9, s. 51), eramızdan əw əl II minilliyin ortalarından bizim eranın başlanğıcmadək dövrü əhatə edən Plovdağ, I Sumbatan, II Sum batan yaşayış yerləri, Qaratəpə kurqanı, Dəlmə, Muncuqlutəpə və M ərdangölü nekropollarında aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı aşkar edilmiş maddi- mədəniyyət nümunələri sübut edir ki (44, s. 4-5), O rdubad bölgəsində qədim zam anlarda yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış yaşayış məskənləri olmuşdur. Ərazjsində əsaslı arxeoloji qazıntı işləri aparılmasa da, ehtimal etmək olar ki, 23 Ordubad şəhərinin ərazisində də təxminən adları qeyd olunan yaşayış məskənləri ilə eyni vaxtda yaşayış başlanmışdır və şəhərin əsası ən geci eramızm əvvəllərində qoyulmuşdur. ASE-nin VII cildindəki «Ordubad» məqaləsində qeyd olunur ki, Ordubadm sahndığı tarix dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Onun haqqm da fars, türk, gürcü və Avropa mənbələrində məlumat verilmişdir. Ordubadın adına ilk dəfə XİI əsr yazılı mənbələrində təsadüf olunur (3, s. 367). Ümumiyyətlə, son dövrlərədək elmi ədəbiyyatlarda bu fikir hökm ran olmuş, şəhərin əsasınm qoyulması XII əsrdən hesablanmışdır. Ancaq axır vaxtlar bir sıra tədqiqatçılar Ordubad şəhərinin daha əvvəlki dövrlərdə yaranması fikrini irəli sürmüşlər. Elmin son naliyyətlərinə əsaslanaraq Ordubad şəhərinin tarixini daha qədim dövrlərə çəkmək mümkündür. Tədqiqatçılar qaynaqlara əsasən eramızın əvvəllərində bölgəmizdə baş verən hadisələrdən bəhs edəıicən Ordubadm adını çəkirlər (16, s. 212). Ordubad şəhərinin miladdan sonrakı ilk yüzilliklərdə mövcud olmasını digər qaynaqlar da təsdiq edir. Tarix elmləri doktoru, orta əsr mənbələrinə dərindən bələd olan Seyidağa Onullahi «Ordubad» adlı məqaləsində VII əsrə aid qaynaqlarda Naxçıvanda «Ordubad» adlı şəhərin mövcud olmasmdan bəhs olunduğunu qeyd etmişdiı* (23). Bu məlumat şəhərin əsasınm ən geci eramızın əvvəllərində qoyulduğunu təsdiq edən sanballı faktlardandır. Şəhərin əsasınm elmi ədəbiyyatda indiyədək hökm ran olan tarixdən (XII əsr) daha əvvəlki zamanlarda qoyulmasmı yaşayış məskənlərinin tarixini təyin etmək üçün əvəzsiz rol oynayan epiqrafik abidələr-kitabələı*. də təsdiq edir. 1901-ci ildə O rdubad şəhərinin mərkəzində yerləşən Came məscidinin ətrafmda bərpa işləri aparılarkən torpağın altından bir ədəd yazılı kərpic parçası tapılmışdır. Seyid Səbrinin yazdığma görə həmin kərpicin üzərində 24 «Harun» ləfzi (sözü, kəlməsi- H.S) və hicri-qəməri təqvimi ilə 111-ci il tarixi həkk edilibmiş (28). Hicri tarixi ilə 111 -cü il miladi ilə 729-cu ilə müvafıqdir. Ordubad ərazisində 729-cu ilə aid müsəlman kitabəsinin tapılması, burada həmin dövrdə hətta möhtəşəm məscid binasmın tikilməsi bir daha təsdiq edir ki, Ordubad VII- VIII əsrlərdə inkişaf etmiş yaşayış məskənlərindən biri olmuşdur. Ehtimal ki, O rdubad şəhərinin mərkəzində yerləşən Came məscidindən bəhs edərkən «Məsciddə bərpa işləri apanlarkən aşkar edilən qədim kitabəyə əsasən müəyyən edilmişdir ki, məscid 1275 il əvvəl inşa edilmişdir» söyləyən Ə.Fərəcov (64, s. 22) bu kitabəni nəzərdə tutmuşdur. Bəzi tədqiqatçılar kitabədə qeyd olunan «Harun» admı Abbasi xəlifələrindən H arun ər-Rəşidlə eyniləşdirərək O rdubad Came məscidinin IX yüzillikdə inşa edilməsi qənaətinə gəlmişdir. Ancaq məlumdur ki, H arun ər-Rəşid 766-809-cu illərdə hakimiyyətdə olmuşdur. Kitabə isə hicri 111-ci, miladi 729-cu ilə aiddir. Fikrimizcə, adı kitabədə qeyd olunan H arun bölgəni tutan ərəb qoşunlarımn komandanı, yaxud da Azərbaycan, o cumlədən Naxçıvan islamlaşdırıldıqdan sonra əraziyə gələn ərəb din xadimlərindən biri olmuşdur. G örünür, islam qayda- qanunlarmı əhaliyə öyrətmək məqsədilə O rdubada gələn H arun adlı bu adam ərazidə islamı yaymaqla bərabər, həm də orada insanlarm ibadət etməsi üçün məscid binası inşa etdirmişdir. Elmi ədəbiyyatdan məlumdur ki, O rdubad şəhərində başqa qədim kitabələr də mövcud olmuşdur. Görkəmli rus şərqşünası və diplomatı N.V.Xanıkov yazır ki, M.Arxangelski 1851-ci ildə O rdubad qəbiristanlığında onun üçün bir qəbirüstii plitə üzərində 227-ci ilə aid kııfı xətli kitabənin estampım götürm üşdür (41, s. 15; 39, s. 10; 63, s. 142). Hicri 227-ci ilə (miladi ili 842-ci il) aid olan bu kitabə haqqında N.V.Xanıkovun məlumatı Ordubad şəhərinin 25 Yüklə 1,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|