9
ƏHMƏD ĠBN Ə`ƏM ƏL-KUFĠ
KĠTAB ƏL-FÜTUH
(“Fəthlər kitabı”)
Azərbaycanın VII-IX əsrlər
tarixinə aid çıxarıĢlar
Ərəbcədən tərcümə edəni, ön söz, qeyd və
Ģərhlərin müəllifi akademik Ziya Bünyadov
Üçcildlik (səkkiz hissəli) «Kitab əl-fütuh», («Fəthlər kitabı») adlı tarixi
əsərin müəllifi Əbu Məhəmməd Əhməd Ġbn Ə'səm əl-Kufi (926-cı ildə vəfat edib)
Azərbaycan oxucusunun az bələd olduğu ərəb tarixçilərindəndir.
Onun Xilafət tarixinə dair əsəri xəlifə Əbu Bəkrin Xilafət taxtına
çıxmasından (632-ci il) xəlifə əl-Müstə'inin ölümünə qədərki (866-cı il) dövrü
əhatə edir. Almaniyanın Qota Ģəhərinin kitabxanasında saxlanılan birinci cildin
yeganə əlyazma nüsxəsi (I hissə və II hissəsinin 1-146-cı səhifələri) xəlifə
Osmanın (634-644) dövrünə qədərki hadisələri əhatə edir (bax:
Perç V. Di
ArabiĢen HəndĢriften der HertsoqliĢen Bibliotek tsu Qota. III cild, Qota, 1881, s,
219, № 1592). Ġstanbulun Topqapı kitabxanasının III Əhməd bölməsində mühafizə
edilən ikinci və üçüncü (II hissənin 147-ci səhifəsindən VIII hissənin sonunadək)
cildlərin yeganə nüsxələri xəlifə Osman dövrünün sonundan xəlifə əl-Müstə'in
dövrünün sonunadək cərəyan edən hadisələri əhatə edir (bax:
Topkapu Sarayı
Müzesi Kütuphanesi Arapça Yazmalar kataloqu. Hazırlayan F.E.Karatay. Ġstanbul.
1966, s.341-342., № A 2956 (1-2).
Ġbn
Ə'səm əl-Kufinin slavyanlar haqqında məlumatı Əhməd Zəki Validi
Toqan tərəfindən nəĢr edilmiĢdir.
(bax: Ġbn Fadlan's Rayzeberixt. Leypsiq, 1939,
s.396-402). Əl-Cərrah ibn Abdullanın xəzərlərə qarĢı yürüĢü, Azərbaycanın və
qonĢu vilayətlərin Əbu Cə'fər əl-Mənsur tərəfindən fəth olunması haqqında
məlumatlar A.N.Kurat tərəfindən türk dilinə tərcüməsi ilə nəĢr edilmiĢdir
(Kurat
A.N.Abu Muhammad Ahmad bin A'sam al-Kufi'nin «Kitab ül-fütuh»u. Ankara Dil
və Tarix - Coğrafiya Derqisi. 1948, VI, с 385-425; 1949, VII. s. 255-282).
Hicri 596-cı (23.X.1199 - II.X.I200) ildə Məhəmməd ibn Əhməd ibn Əbu
Nəsr Məhəmməd əl-Mustovfi əl-Hərəvi «Kitab əl-fütuh»u fars dilinə tərcümə
etməyə baĢlamıĢ, lakin vəfatı iĢi yarımçıq qoymuĢdu. Tərcüməni Məhəmməd ibn
Əhməd ibn Əbu Bəkr əl-Katib əl-Mabaranabadi baĢa çatdırmıĢdı. Əsərin farscaya
tərcümələrinin nüsxələri Avropanın və ġərq ölkələrinin müxtəlif kitabxanalarında
saxlanılır (bax: Стори Ч.A.Персидская литература. Био-библиографический
обзор. I с. М.. 1972. с.612-614). «Kitab əl-fütuh»un farscaya natamam tərcüməsi
11
ƏBU MƏHƏMMƏD ƏHMƏD ĠBN ƏSƏM
ƏL-KUFĠNĠN “KĠTAB ƏL-FÜTUH”UNDAN
ÇIXARIġLAR
Səlman ibn Rəbiə əl-Bəhilinin Ərminiyə
27
ölkəsinə
yürüĢü və baĢqa ölkələrin fəthi haqqında hekayət
1
Əl-Kufi deyir: (II hissə. səh. 111) Səlman ibn Rəbiə onunla birlikdə olan
iraqlılarla Ərminiyə ölkəsinə tərəf yola düĢdü.
2
Ərəblərin onların ölkələrinə
hücumundan xəbər tutan Ərminiyə məlikləri qaçmağa üz qoydular və özlərini
dağlarda, qalalarda, dərələrdə və qalın meĢələrdə möhkəmləndirdilər. Onlar bir-
birinə deyirdilər: «Bizim üzərimizə hücum edən tayfa, deyilənə görə, göylərdən
enib, həm də deyirlər ki, bu adamlar ölmürlər, heç bir silah onlara xətər yetirmir.»
(Müəllif) deyir: Səlman ibn Rəbiə onun ordusuna düĢmənçilik göstərənləri
məhv edir, rastına çıxan bütün Ģəhər və qalaları tuturdu. Nəhayət, bütün ölkəni
təmizləyib, Arran ölkəsindəki Beyləqana gəlib çatır.
(Müəllif) deyir: (səh. 112) Beyləqan əhalisi оnun qabağına çıxıb aman
dilədi və ordusu üçün düĢərgələr ayırdı. Sonra isə pul vermək Ģərtilə onunla sülh
bağladı. О da bu Ģərtləri qəbul etdi.
3
Bundan sonra o, Beyləqandan çıxıb, Bərdə qalasına hücum etdi. Bərdənin
əhalisi onunla pul təzminatı vermək Ģərtilə sülh bağladı: Salman pulları alaraq öz
əsgərləri arasında payladı və bununla onları daha da Ģirnikləndirdi. Sonra о özünün
süvari qoĢunu ilə Curzana (Gürcüstana) hücum etdi. Oranın əhalisi onunla da
müəyyən edilmiĢ məbləğdə illik təzminat vermək Ģərtilə sülh bağladı.
Bundan sonra Səlman və onun silahdaĢları geriyə döndülər və Kür çayına
çatıb, onun о biri sahilinə keçənədək irəlilədilər. ġirvan torpağına yetiĢib, orada
düĢərgə saldılar. Sonra ərəb ġirvanın hökmdarını dəvət etdilər və onunla təzminat
ödəməsi Ģərtilə sülh bağladılar. ġirvandan çıxan Səlman daha da irəli gedərək
ġabranla Masqata
4
yetiĢdi. Bundan sonra o, dağ hökmdarlarına (mülük əl-cibəl)
elçilər göndərib onları yanına dəvət etdi. Onun yanına əl-Lakzın, Filanın və
Təbərsəranın
5
hökmdarları gəldilər. (səh. 113) Hamı ona pul və hədiyyələr gətirib
hər il müəyyən edilmiĢ təzminatı ödəməyə razılıq verdi.
6
О da bütün bunlara
razılaĢdı.
Bundan sonra Səlman əl-Bab əl-Əbvab (Dərbənd) tərəfə hərəkət etdi. О
vaxt burada 300 mindən çox kafirlərdən ibarət ordusu ilə xəzərlərin hökmdarı olan
xaqan qalırdı. Ərəblərin Ģəhərin yanına gəlmələrini eĢidən xaqan oranı tərk etdi.
Lakın adamları ona belə dedilər: «Ey hökmdar! Sənin əlinin altında 300 min
qoĢun, onun isə vur-tut 10 min nəfəri var. Necə olur ki, sən onun qabağından
27
Ərəblərin Cənubi Qafqazda iĢğal etdikləri yerlərə verdikləri vahid inzibati ad