23
Şərqşünas-əlyazmaşünas Əkrəm Bağırov
Şah Təhmasib Hüseyni (Adil) – adlı-sanlı Səfəvi hökm-
darı (1524 – 1576) idi. Şahlığının birinci yarısında hansı döv-
lətə üz tutdusa zəfər çaldı. Şahlığının ikinci yarısında Hind və
Rumdan olan rəqibləri onun dərgahına üz tutdular, ona pənah
gətirdilər. Türküstan və Firəngistan qiyamçı və başçıları onun
üçün töhfə və hədiyyələr göndərirdilər.
Mərhumun alimlərə, müdriklərə və fəzilət sahiblərinə elə
böyük hüsn-rəğbəti var idi ki, 40 ildən artıq bir müddətdə
istər böyük, istərsə də kiçik, istər sözdə, istərsə əməldə heç
bir günaha yol vermədi. Səxavət və kəraməti elə bir həddə idi
ki, ümumi məbləği hər il 8000 tüməndən çox olan bir vergi-
dən ticarət əhlini azad etdi. Yollardan yolkəsənliklə məşğul
olan vergi yığanları götürməklə yolçuların ürəyindən kin və
küdurəti təmizlədi. ( Müasir dövrlə müqayisə etdikdə, ana-
logiyalar yaratdıqda qibtəediləsi yüksək mənəvi-əxlaqi key-
fiyyətlərə malik olmuş, elm və sənətin intişarına rəvac vermiş,
əhalisini vergi və gömrük rüsumlarından azad etmiş, ümu-
miyyətlə, cəmiyyətin maddi və mənəvi rifahını yaxşılaşdırma-
ğa çalışmış qüdrətli, ədalətli və ideal bir hökmdarın ruhuna
dönə-dönə rəhmət oxumalı olursan – H.R.). Şeir deməkdə
ardıcıllıq göstərməsə də, təbinin dəryasından çıxan hər bir
gövhər dünya əhlinin qulağında sırğa olub qalırdı.Bu rübai də
mərhum şahın təbinin məhsuludur:
Bir vaxt gah yaquta aludə olduq,
Gah zümrüd dalınca amadə olduq.
Hər necə olsa da aludəlikdən
Tövbəylə yuyunduq, asudə olduq.
( bədii tərcümə - H.R.)
Sultan Həsən Mirzə – Şah Abbas Bahadur xanın böyük
qardaşı idi. Yaraşıqlı surəti və hamıya bəlli səxavəti olan bir
şahzadə idi. Yumşaq şeir təbi var idi. Aşağıdakı rübai onundur:
24
Hafiz Rüstəm
Badədən üzündə al lalə bitər,
Şərabın əksindən şeh, jalə bitər.
Bir əl ki, əlindən piyalə alıb
Torpağa dönsə də piyalə bitər.
( bədii tərcümə - H.R.)
Qazi Qələndər – dərviş təbiətli və aşiq xislətli namurad-
dır. Şeirlərini də elə bu tərzdə deyir. Simnanda yaşayırdı. Bu
beytlər onundur:
Musa tək gah üzü münacat oldum,
Məsciddə taətlə gah rahat oldum.
Heç biri qapısın mənə açmadı,
Döndüm, yenə rindi-xərabat oldum.
( bədii tərcümə - H.R)
Mövlana Süheyfi – şirazlıdır. Özü həmsöhbət, dili də
dilimdəndir. Türkcə və farsca şeirlər deyir:
Hər nəsihət biqərar ilə olmaz,
Heç məhrəmlik zülmkar ilə olmaz.
Qəlbimi ovladın, bəxşişlik deyil,
Bağışlamaq ki, şikar ilə olmaz.
( bədii tərcümə - H.R.)
Mövlana Kəlbəli – Təbrizin qəbul olunmuş fəzilət sahib-
lərindəndir. Həm türk, həm də farsca məharəti var. Xoşbəxt
və yaxşı insandır. Bu rübaini türkcə pis deməyib:
Gül fəsli bu il əcəb baharım keçdi,
Qəm birlə bu çağlarda mədarım keçdi.
Sənsiz nə deyim, nə çəkmişəm, əl-hasil,
Qanlar içə-içə ruzigarım keçdi.
Həkim Bədii – təbrizlidir. Bu türkcə beytlər onundur:
Dila, müqəyyəd ol ənbərin kəmənd ola gör,
Qərib silsilədir zülfi-yar bənd ola gör.
25
Şərqşünas-əlyazmaşünas Əkrəm Bağırov
Xümi-şərab, Bədii, ləvəndi-meykədədir,
Əyağı torpağına baş qoyub ləvənd ola gör.
Bu təzkirədəki qəsidələr, qəzəllər, qitələr və rübailər uzaq
əsrlərdən bu günümüzə gəlib çatan, hər birisi öz müəllifinin
fikir və duyğu ümmanından ayrılan qiymətli, inci damlalara
bənzəyir. Hər bir damla da qopduğu geniş və dərin ümmanın
gözəgörünməz, qarşısıalınmaz qasırğalarını, şahə qalxan dal-
ğalarını özündə əks etdirmək gücündədir. İstər-istəməz, düşü-
nürsən ki, hətta öz doğma dilimizdə yazılmış poetik parçaları
tərcüməsiz, ərəb və fars dillərini bilmədən bütün əzəməti və
gözəlliyi ilə əxz etmək, estetik zövq almaq mümkün deyil.
Həmçinin yazıldıqları əruz bəhrlərini, hər bəhrin öz təfilələ-
rini bilmədən, anlamadan keçinmək olmaz. Elə buna görə də
xüsusən müasir gənc ədəbi qüvvələr bizdən əvvəlki qızıl əsr-
lərin elm və ədəbiyyatına mükəmməl yiyələnmədən, hazırda
da leksik fondumuzun az olmayan bir hissəsini təşkil edən
ərəb-fars söz və tərkiblərini mənimsəmədən, eyni zamanda
Avropa mənşəli sözlərin də etimoloji mənasını dərk etmədən
böyük uğurlara, nailiyyətlərə imza ata bilməzlər.
Ə.Bağırovun qeyd etdiyi kimi təzkirəçilik Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslığının söykəndiyi və bəhrələndiyi ən mü hüm
sahələrdən biridir. Məhz bu səbəbdən Şərqin hər üç dilində
qiymətli sənət inciləri yaratmış şair və ədiblərimizin adlarına
biz türk ədəbi mənbələrindən başqa, fars və ərəbdilli qaynaq-
larda bol-bol rast gəlirik.
Təzkirələrin orta əsr ənənələri XIX əsrdə ümumşərq kon-
tekstindən tədricən aralanaraq konkret milli-məhəlli, regional
xarakter kəsb edir. Bu silsilədən “Təzkireyi-Nəvvab”, “Məc-
mueyi-Vaqif və müasirini-digər” və “Riyazül-aşiqin” əsərləri
xarakterik nümunələrdir.
“Təzkireyi-Nəvvab”ın elmi redaktorları f.e.d., prof. Ca-
26
Hafiz Rüstəm
hangir Qəhrəmanov, f.e.n. Məmmədağa Sultanov və Arif Ra-
mazanovdur. Türkcə mətnlərin transliterasiyasını f.e.n. Nəs-
rəddin Qarayev, farsca mətn və şeirlərin filoloji tərcüməsini
filologiya elmləri namizədləri Ə.Bağırov, Nizami Məhərrə-
mov, Kamil Allahyarov və Fərrux Fərmanov hazırlamışlar.
Ə.Bağırovun bu əsərə yazdığı Ön sözündən məlum olur ki,
Mir Möhsün Nəvvab (1833 – 1918) XIX əsr Azərbaycan
elmi, ədəbi-mədəni mühitinin yetişdirdiyi ən böyük simalar-
dan biridir. Bu dövrün poeziyası, musiqişünaslığı, rəssamlığı,
astronomiyası, pedaqoji fikri, ədəbiyyatşünaslığı, xəttatlığı,
nəqqaşlığı və s. sahələri haqqında söz deyib fikir yürütmək
istərkən Nəvvabı xatırlamamaq mümkün deyil.
M.M.Nəvvab XIX əsr ikidilli – fars və Azərbaycandilli
ədib-alimlərdən biridir.
O, özünün təzkirədə etiraf etdiyi kimi, bu əsəri yaxın
dostlarının xahişi ilə 1891-ci ildə yazmağa başlayıb və bitir-
dikdən sonra da (1892) ardıcıl olaraq üzərində işləyib. Təz-
kirədə yüzə qədər Qarabağ şairi haqqında məlumat verilir,
poetik irslərindən nümunələr gətirilir. Bu şairlər içərisində
ədəbiyyat tariximizdə özlərinə möhkəm yer tutmuş, tanın-
mış şairlərlə yanaşı, səs-sədası Şuşadan kənara çıxa bilmə-
miş, lakin tanınmağa layiq olan şairlərin də adları çəkilir,
şeirlərindən nümunələr verilir. Təzkirənin birinci hissəsində
Vaqif, Vidadi, Kərbəlayi Şəfi Valeh, Zakir, Cəfərqulu xan Arif
Nəva, Məhəmməd bəy Aşiq, Aşıq Pəri, Abdulla bəy Asi və s.
kimi 35, ikinci hissəsində isə Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa,
Fatma xanım Kəminə, Həsənəli xan Qaradaği, Mirzə Rəhim
Fəna, Məmo bəy Məmai, Mirzə Həsən Yüzbaşov, Mir Möh-
sün Nəvvab və başqalarından ibarət 56 şair haqda məlumat
verilir, əsərlərindən nümunələr göstərilir.
Mirzə Yusif Qarabağinin (1798 – 1864) “Məcmueyi-Vaqif
Dostları ilə paylaş: | 
