Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 40 edərək, əhatə etdiyi elm sahəsini nəzərə alaraq mətnləri tərcümə edir. Son illərdə yaradılan tərcümə sistemlərində tərcüməçinin bu təcrübəsindən istifadə edib, məhz mənalara əsaslanan frazeo- loji, ifadələrin, hətta lazım gəldikdə şablon (sabitləşmiş ifadələr) cümlələrin lüğətləri tərtib edilmişdir. Frazeoloji maşın tərcüməsi sisteminin prinsipləri haqqında ilk məlumatlara 1975-ci ildə D.Jukovun “Biz tərcüməçilərik” kitabına yazılmış ön sözdə rast gəlinir. Həmin prinsiplər tam və dolğun şəkildə 1983-cü ildə Q.Q.Belonoqova və B.A.Kuznetsovanın çap etdirdikləri “Avto- matlaşdırılmış informasiya sistemlərinin dil vasitələri” kitabında təqdim olunmuşdur. 1 1993-cü ildə isə çap edilən daha 2 məqalə- də də göstərilən prinsiplər əsasında qurulan maşın tərcümə sistemi, paralel mətnlər (rus və ingilis dilli) üzrə ikidilli lüğət- lərin avtomatlaşdırılmış tərtib metodları təsvir edilir. Göründüyü kimi bu ilk dəfə 1975-ci ildə Q.Q.Belonoqov tərəfindən irəli sürülmüş, hal-hazırda inkişaf etdirilməkdədir. Sonralar analoji fikri 1984-cü ildə Kioto universitetinin profes- soru yapon alimi Naqao irəli sürmüşdür. Hal-hazırda Ümumitti- faq İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunda rus dilindən ingilis dilinə (RETRANS) və ingilis dilindən rus dilinə (ERTRANS) frazeoloji maşın tərcüməsi sistemi yaradılmışdır. 2 (1). Sistemin köməyi ilə elmi-texniki mətnlər tərcümə edilir. Burada söz bir- ləşmələri və elmi-texniki anlamın frazeoloji ifadələri əsas məna vahidi kimi götürülmüşdür. Məlumdur ki, sistemdə ən mühüm və vacib məsələ linq- vistik bazanın özəyi olan maşın lüğətlərinin hazırlanmasıdır. Maşın lüğətinə dil və nitqin əsas vahidi olan frazeoloji vahidi daxil etmək lüzumu doğurur. Frazeoloji dil vahidinə söz birləş- məsi, ifadə, söz, hazır sabitləşmiş şablon cümlələr daxil edilir. 1 Белоногов Г.Г., Кузнецов Б.А. Языковые средства автоматизированных информа- ционных систем DJVU. М.: Наука. Главная редакция физико-математической лите- ратуры, 1983 2 http://www.acl-web.org / anthology/C12-1120 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 41 Mövzudan asılı olaraq lüğətlərin tərtibində uyğun dəyişiklik- lər lazım gəlir. Bədii tərcümədə tərtib ediləcək lüğətlərə neolo- gizmlər, məcazlar, sabitləşmiş bədii ifadələr daxil edilməlidir. Elmi-texniki ədəbiyyatın tərcüməsi üçün isə frazeoloji lü- ğətlərə tematik sahə lüğətləri – robot texnikası, avtomatika, radi- oelektronika, hesablama texnikası, ekologiya, coğrafiya, geofi- zika və s. bir sözlə, müasir dövrdə təbii dillərin leksik zənginliyi maşın lüğətlərində öz əksini tapmalıdır, məsələn, rus dilində ya- zılmış elmi-texniki mətnlərdən toplanmış söz və frazeoloji va- hidlərdən ibarət lüğətə 70 milyondan artıq leksem daxil edilmiş- dir. Bundan başqa, Beynəlxalq Terminoloji Mərkəzin məluma- tına görə, dildə müxtəlif terminlərin sayı 50 milyon, müxtəlif çeşidli malların adı isə 100 milyona yaxındır. Digər tərəfdən də, frazeoloji vahidlər nəzərə alınsa, lüğətlərin həcmi bir daha çoxa- lar. Bu başgicəlləndirici həcmdən qurtarmaq üçün mütləq müa- sir mətnlərdəki frazeoloji vahidlərin tezliyini müəyyənləşdirmək lazım gəlir. Bundan başqa, frazeoloji tərcümə sistemi üçün ikidilli lü- ğətləri tərtib edərkən leksik vahidlərin bir dildən digərinə tərcü- məsi nəzərə alınmalıdır. Ümumiyyətlə ikidilli paralel lüğətlərin (rus və ingilis) tər- tibində aşağıdakı əsas prinsiplər gözlənilir: 1. Maşın lüğətində nitq və dilin əsas vahidi – frazeoloji vahiddir. Tərcüməsi yalnız frazeoloji vahiddən çıxış etməklə mümkün olmayan sözlər də bu lüğətlərə daxil edilə bilər. 2. Maşın tərcüməsi sistemində davamlı ardıcıllıqdan iba- rət olan frazeoloji vahidlərlə yanaşı, mənalı seqmentlər yaradan müxtəlif söz və söz birləşmələri ilə tamamlana biləcək “boşluq- ları” olan nitq modelləri adlandırılan frazeoloji vahidlər də isti- fadə olunur. 3. Mətnlərin tərcüməsi üçün nəzərdə tutulan maşın lüğəti politematik olmalıdır. O, hər şeydən əvvəl, tərcümə sisteminin əməliyyatı prosesində və bir-birinin tərcüməsi olan ikidilli mətnlərin avtomatlaşdırılmış emalı əsasında yaradılmalıdır. Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 42 4. Frazeoloji maşın tərcüməsi sistemlərində Əsas polite- matik lüğətdə əks olunmayan sözlər üçün əlavə sahə lüğətlə- rindən istifadə olunması məqsədəuyğundur. 1 Məhz bu prinsiplər üzrə yuxarıda adı çəkilən (ÜTİ) Ümumit- tifaq Texnologiyalar İnstitutunda frazeoloji tərcümə sistemləri – Rus-ingilis (RETRANS), eləcə də İngilis-rus (ERTRANS) sistem- ləri yaradılmışdır. Hər iki sistem eyni quruluşlu və eyni maşın lüğətlərinə malik olduğundan, biz burada yalnız RETRANS sis- temi haqqında qısa məlumat verməklə kifayətlənməyi zəruri hesab edirik. RETRANS elmi-texniki mətnləri rus dilindən ingilis dilinə çevirmək üçün yaradılmışdır. Bu sistemin linqvistik təminatı ro- lunu oynayan politematik lüğətə təbii və texniki elmlərin, eləcə də iqtisadiyyat, biznes, siyasi, hərbi, hüquq elmlərinin termino- logiyası daxildir. Politematik maşın lüğətinin tərkibi 1.300.000 lüğəvi va- hiddən ibarətdir. Bunlardan 77 faizi uzunluğu ikidən tutmuş on yeddi sözə qədər söz birləşmələridir. Dolğunluğu ilə dünyada məşhur olan bu sistem daim tək- milləşir və eyni zamanda maşın lüğətləri də açıq sistem oldu- ğundan daim əlavələrlə zənginləşir. Bu sistemin təcrübəsindən istifadə edərək elmi-texniki mətnləri Azərbaycan dilindən ingilis dilinə çevirən Frazeoloji Tərcümə Sistemi üçün politematik ma- şın lüğətlərinin tərtibini qarşımıza vəzifə olaraq qoymuşuq. Bu məqsədlə təbii, elmi-texniki, hərbi, iqtisadi, siyasi, tibb, neft- qaz, biznes, kənd təsərrüfatı və elektronika və s. sahə terminolo- giyasından lüğəvi məqalələri seçib yuxarıda qeyd olunan RETRANS sisteminin politematik maşın lüğətinin prinsipinə əsaslanan linqvistik bazanın özəyini yaratmaq məqsədinə nail olmağa çalışacağıq. 1 Белоногов Г.Г. Системы фразеологического машинного перевода политемати- ческих текстов. http://www.a-z.ru/person/belonogov/ Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|