Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 17 söz yaradıcı modellərin tədrisində tədqiqatçıya lazım olan modellər qrupunu müəyyənləşdirməkdə (misal üçün -çı, -çi, -çu, -çü şəkilçiləri ilə) isimlər qrupunu tədqiq edərkən; bir tədqiqat obyekti kimi tədqiqatçıya lazım olan feillər qrupunun aşkar edilməsində (məs.: sonu -maq, -mək ilə qurtaran modellərin tapılmasında) tətbiq edilir. Əks lüğət şəkilçilərin söz yaradıcılığında kəmiyyət göstə- ricilərinin təyini üçün zəngin material verir. Bundan başqa alınma sözləri əks lüğətin vasitəsilə asanlıq- la tapmaq olar. Avtomatik tərcümədə, xüsusilə morfoloji analizdə əks lü- ğətlərdən geniş istifadə etmək olar. Tekstoloji və poliqrafik xarakterli müxtəlif tipli məsələlə- rin həllində (məs, yazısı pozulmuş və korlanmış mətnlərin əl- yazmalarının oxunması çətinlik törətdikdə) əks lüğətə böyük ehtiyac duyulur. Müəyyən dildə, lakin naməlum yazı və ya kodda yazılmış mətnlərin oxunması ilə əlaqədar məsələlərin həllində yuxarıda göstərilən oxşar vəziyyət yaranır. Belə hallarda əks lüğət tədqi- qatçıya böyük fayda verə bilər. Qafiyələrin seçilməsində və ya xüsusi qafiyələr lüğəti tər- tib edildikdə əks lüğətə müraciət olunur. Beləliklə, dilçilikdə riyazi metodlar kor-koranə deyil, ehti- yac duyulan məsələlərin həllində tətbiq edilmişdir. Qoyulmuş məsələlərin proqramlaşdırılmasında avtomatlaşdırma aparmaq, beynəlxalq maşın dili yaratmaq məqsədilə universal maşın dil- ləri (alqoritmik dillər) yaradılmışdır. Həmin dillər üzrə nəinki tə- bii dillərin qarşısında duran məsələləri, hətta humanitar elmlərin bir sıra məsələlərini, o cümlədən linqvistikada mətnlərin avto- matik təhlili, maşın tərcüməsi, lüğətlərin tərtibi kimi tədqiqatları proqramlaşdırmaq mümkündür və həll edilir. Elektron lüğətlər – kompüterin yaddaşına daxil olan müx- təlif tipli lüğətlərdir. Elektron lüğətlər kompüter lüğətlərindən Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 18 qoyulmuş məqsəddən asılı olaraq fərqlənir. Kompüter lüğətləri istifadəçilərin kompüter proqramından faydalana bilməsi məqsə- dilə yaradılır. İnternet saytlarına müxtəlif tipli lüğətlər, məsələn, ABBYY Lingvo, Poliglot (Azeri dictionaries), Lingvo, tezaurus, ontoloji, izahlı, orfoqrafiya, əks lüğətlər və s. daxil edilmişdir. Ontoloji (informatika) lüğətlər – bu termin informatikadan əvvəl qədim fəlsəfi anlayışdan (ontologiyadan) törəmiş və real aləm haqqında məlumatları (bilikləri) proqramlaşdırma prosesində is- tifadə edilir. Maşın təlimi süni intellektin bir bölməsi olub, öy- rətmə və alqoritmlər modellərinin qurulması məqsədini daşıyır. Süni intellektin bu istiqamətinin başlanğıcı 1958-ci ildə Dartmut konfransında Rey Solomonovun müəllimsiz təlim, yəni kompü- ter vasitəsilə təlim haqqında məruzəsi ilə qoyuldu və onun inki- şafına təkan verildi. Məhz maşın alqoritmlərinin riyazi anali- zinin öyrənilməsi məsələsi nəzəri informatikanın bölməsi kimi kompüter təliminə (ing. Computational learning theory) zəmin yaratdı. Bu sahəyə obrazların tanınması məsələləri: simvolların, əlyazmaların, nitqin tanınması, mətnlərin analizi, roboto-texnika ilə əlaqədar kompüterlə görmə daxildir. Kompüter dilçiliyinin əsas istiqamətlərindən biri olan maşın tərcüməsi təbii dilin ema- lına daxil olan məsələlərin şərhi üçün böyük aktuallıq kəsb edir. Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 19 II FƏSİL MAŞIN TƏRCÜMƏSİ PROBLEMLƏRİ §1. Maşın tərcüməsi və onun inkişaf tarixinə qısa nəzər əsrin 40-cı illərindən xüsusi aktuallıq kəsb etməyə başlayan maşın tərcüməsi problemi (MT) alimlərin diqqətini özünə cəlb etmiş- dir. Məsələnin belə bir maraq doğurmasına əsas səbəb müasir dövrdə başgicəlləndirici informasiya axınının böyük sürətlə artması olmuşdur. Bu prosesin gedişatını aşağıda qeyd olunan faktlar bir daha sübut edir: Hazırda dünyada 60 dildə 100 mindən artıq elmi-texniki jurnal nəşr olunur. Bu məcmuələrdə dərc olunan məqalələrin sayı 5 milyondan çoxdur. Bundan əlavə hər il 100 mindən artıq patent qeydə alınır, 250 mindən artıq elmi hesabat və dissertasi- ya yazılır. Alim və mühəndislər bu başgicəlləndirici informasiya axını qarşısında ciddi çətinliklərlə üzləşir, lazım olan məlumatla- rı toplamaq üçün xeyli vaxt sərf etməli olurlar. ABŞ konqresində edilən məruzələrin birində qeyd olun- muşdur ki, rele-kontakt sxemlərini quraşdırmaq üçün bir neçə laboratoriya cəlb olunmuş və tədqiqata 5 il ərzində 200 mindən artıq dollar sərf edilmişdir. Lakin keçmiş Sovet İttifaqında bu sahəyə aid işlər amerikalılardan xeyli qabaq görülüb qurtarılmış- dır. Həmin məsələ ilə məşğul olan mütəxəssislər yalnız 1955-ci ildə SSRİ-də bu mövzuya aid əsərin nəşr olunmasını təsadüfən aşkara çıxarmışdılar. Belə faktların sayı çoxdur. Bu barədə C.Bernalın irəli sür- düyü haqlı mülahizəsi ilə tamamilə razılaşmaq lazım gəlir ki, yeni faktların aşkara çıxarılması, nəzəriyyələrin yaranması və bunların kimlər tərəfindən kəşf olunub-olunmamasını müəyyən- ləşdirmək qat-qat asandır. XX Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 20 Doğrudan da, hal-hazırda Azərbaycanda bir neçə min mü- həndis və elmi işçi var. Şübhəsiz ki, onları da hər birinin çalışdı- ğı sahədəki yeniliklər, nailiyyət və məlumatlar maraqlandırır. İs- tənilən məlumatların axtarışı və olmaması lüzumsuz təkrarlanma və paralelizmə gətirib çıxarır. Məlumdur ki, indi dünyada milyonlarla kitab nəşr olunur. Dövlətlər arasında beynəlxalq əlaqələr möhkəmləndikcə elmi və mədəni münasibət və mübadilələr artır və informasiya axınının güclənməsinə səbəb olur, bu baxımdan da tərcüməçilər ordusuna ehtiyac çoxalır. Təkcə Rusiyanın paytaxtı Moskvada Ümumittifaq sənaye ticarət palatasının 18 şöbəsi yalnız tərcümə işləri ilə məşğuldur. Burada ildə 3 milyard sözdən ibarət xarici mətn tərcümə olunur ki, bu da verilən sifarişlərin yalnız cüzi bir hissəsini təşkil edir. Belə bir axının öhdəsindən gəlmək üçün tərcümə mexanizminin yaradılması zərurəti meydana çıxmışdır ki, məhz kompüterin yaranması bu problemin həllinə təkan vermişdir. Hələ kompüter meydana gəlməmişdən qabaq mexanizm- lərin köməyi ilə bir dildən digər dilə tərcümə ideyasını Leybnits və Dekart irəli sürmüşdülər. Onlar rəqəm-kodla ifadə olunan lü- ğət tərtib etməyə cəhd göstərmişdilər. Bundan başqa ta qədimdən hamının başa düşəcəyi tərzdə məntiqə söykənən simvol-piktoqramdan ibarət dil yaratmaq ide- yası mövcud olmuşdur. Bu sahədə Con Vilkinsin yaratdığı “İn- terlingua” adlı dil artıq məşhurlaşmış oldu. Bundan xeyli sonra bir neçə süni dil hazırlandı və bunlardan ən tanınmışı L.Zna- menqofun esperanto dili idi ki, dünyada bu dili 80 mindən artıq adam bilirdi. XIX əsrdə Çarlz Bebbic (1791-1871) danışıq nitqini tərcü- mə etməyə qadir olan “analitik maşın” layihəsini hazırlamış, 1939-cu ildə isə Rusiyada Smirnov Troyanski yaratdığı arifmo- metrə görə patent almışdır. Bu mexanizmlər getdikcə təkmilləşə- rək elektron hesablayıcı maşınların yaranmasına səbəb olmuş- dur. Məhz, elektron hesablayıcı maşınların ixtirası nəticəsində Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|