Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 21 qarşıya bir sıra müxtəlif məsələlər çıxmışdı ki, onlardan biri də maşın tərcüməsi problemidir. Problemin həlli iki əsas istiqamətə yönəldilmişdir. Birinci- si, ümumi nəzəri məsələnin həlli, yəni tərcümə probleminin həlli üçün dilin modelləşdirilməsinin zəruriliyi, ikincisi isə elmi- texniki ədəbiyyatın tərcüməsinin az bir müddətdə praktik cəhət- dən həyata keçirilməsindən ibarətdir. Ümumiyyətlə, maşın tər- cüməsi sistemi ədəbiyyatda 3 kateqoriyaya ayrılır: 1. Tam avtomatik tərcümə. 2. Avtomatik tərcümə (insanın iştirakı ilə). 3. Kompüterin köməyi ilə tərcümə (insan vasitəsilə redaktə). I kateqoriyalı tərcümə – tam avtomatik tərcümə mətnin avtomatik semantik analizi və sintezinin həlli olmadan mümkün deyil. II kateqoriyalı tərcümə müəyyən məhdudiyyətlərlə realla- şır (lüğət, qrammatika və s.). III kateqoriyalı tərcümədən yüksək səviyyəli tərcüməçilər istifadə edir, bu halda tərcümə olunan mətn mütləq tərcüməçi tərəfindən redaktə olunur. Qeyd etməliyik ki, MT probleminin həlli üçün ilk növbədə dildəki qanunauyğunluqların dəqiq formal qaydalarını hazırla- maq, onun alqoritmini tərtib etmək, sonra isə riyaziyyatçıların köməyi ilə proqram qurmaq lazım gəlir. Maşın tərcüməsinin tarixinə nəzər salsaq, onun keçdiyi yolların mənzərəsi bir daha canlanır. Maşın tərcüməsinin yaranması 1946-cı ildən hesab edilir. Həmin ildə Viver ilə mübahisəsində But EHM-in köməyi ilə sözbəsöz tərcümənin mümkünlüyü fikrini irəli sürmüşdür. Bundan başqa, 1952-1962-ci illərdə ABŞ-da və Böyük Britaniyada keçirilən beynəlxalq konfranslarda bu problem geniş müzakirə olunmuşdur. İngiltərənin Teddinqton şəhərində 1961-ci ildə keçirilən konfransda Amerika alimlərinin məruzələrinin əksəriyyətində transformasiya təhlilinə, çoxmənalılıq problemlərinə və s. toxu- Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 22 nulmuşdur. Həmçinin şifahi nitqin tanınması, mətnin avtomatik oxunması məsələləri ümdə məsələ kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bu illərdə Böyük Britaniyada EHM vasitəsilə rus dilinin maşın lüğətləri və qlossariləri (çoxişlək sözlərin izahlı lüğətləri) hazır- lanmış, Fransada EHM-in yaddaş qurğusundan (lüğətlərin tərti- bində və sintaktik analizdə) daha qənaətlə istifadə məsələləri tədqiq olunmuş, Yaponiyada isə əsas diqqət MT-nin nəzəri problemlərinə yönəldilmişdir. 1 MT-nin tarixi üç əsas mərhələdən keçmişdir: Birinci mərhələ maşın tərcüməsinin yaranma dövrüdür: Bu mərhələ 1954-1958-ci illəri əhatə edir. 1954-cü ildə ilk maşın tər- cüməsi Amerika alimləri Dosterin və Qarvinin rəhbərliyi ilə “Corctaun” tərcüməsi adı altında sınaqdan keçirilmiş, həmin təcrü- bə prosesində rus dilindən ingilis dilinə bir neçə ifadədən ibarət mətn tərcümə olunmuşdur. EHM-ə əsas linqvistik təminat – 250 rus sözündən ibarət lüğət (siyasi, hərbi hüquq, riyazi, kimya terminləri), bundan başqa 6 sintaktik qayda və alqoritm daxil edilmişdir. Tərtib edilmiş proqram isə 2400 əmrdən ibarət olmuş- dur. Seçilmiş hər bir rus cümlələri 5-8 saniyəyə tərcümə olun- muşdur. Bu sınaq təcrübəsi dünya alimlərinin marağına səbəb ol- muş, bir çox alimlər böyük ruh yüksəkliyi ilə MT-nin tədqiqinə başlamışlar. Belə ki, ABŞ-da 1962-ci ildə V.İnqvenin rəhbərliyi ilə “Riyazi dilçilik və avtomatik tərcümə assosiasiyası” cəmiyyəti yaradıldı. Həmin ildə İtaliyada (Venesiya) mütəxəssislər üçün avtomatik tərcümə kursları təşkil olundu ki, burada 13 ölkənin nümayəndələri (ABŞ, İngiltərə, İtaliya, Fransa. Belçika və s.) iş- tirak etmişdilər. Yenə də həmin ildə Rumıniyada E.Dononkoş “İngilis dilindən rumın dilinə avtomatik tərcümənin alqoritmi” məqaləsini Rumın Xalq Respublikasının Elmlər Akademiyasına 1 Мельчук И.А., Равич Р.Д. Автоматический перевод (1949-1963) М.,1967, с.33 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 23 təqdim etmişdir. 1 Hindistanda Hind Texnoloji İnstitutunun Riya- ziyyat bölməsində MT-in tədqiqinə başlanılmışdır. Burada rus, alman, fransız, ingilis, hind, maratxi, benqal, tamil və malalay dillərinin tərcümə sistemlərinin yaradılması nəzərdə tutulmuş- dur. 2 MT-nin birinci mərhələsində əsas istiqamət ABŞ, eləcə də qərbi Avropa ölkələrində rus dilindən ingilis dilinə tərcümə mə- sələlərinə yönəldilmişdir. ABŞ-da AT üzrə 200-ə yaxın mütə- xəssis çalışmış və belə səpkili tədqiqatların aparılmasına 1963-cü ildə ABŞ Milli Elm Fondu tərəfindən 2 milyon dollar məbləğində pul ayrılmışdır. Sovet alimləri D.Panov və J.Muxinin rəhbərlik etdiyi qrup 1955-ci ildə ilk dəfə olaraq “BESM” tipli EHM-də ingilis dilin- dən rus dilinə, 1956-cı ildə isə SSRİ EA-nın Steklov adına Riya- ziyyat İnstitutunun elmi əməkdaşlarından A.A.Lyapunov və O.S.Kulaqinanın rəhbərlik etdikləri qrup fransız dilindən rus di- linə “Strella” tipli EHM-in köməyi ilə maşın tərcüməsini sınaq- dan keçirmişlər. İkinci mərhələ MT-nın tənəzzül dövrü kimi tanınmışdır. Bu mərhələ 1958-1961-ci illəri əhatə edir. 1958-ci ildə maşın tərcüməsinə həsr olunmuş ilk konfrans keçirilmiş və həmin kon- fransın iştirakçılarının əksəriyyəti belə qənaətə gəlmişdilər ki, əsas diqqəti “vasitəçi” dilin yaranmasına və onun formal mode- linin qurulmasına yönəltmək lazımdır 3 . Bu mərhələ 1961-ci ildə maşın tərcüməsinə həsr olunmuş ümumittifaq konfransı ilə sona çatdırılmışdır. Bu konfransda qərara alınmışdır ki, MT praktik mərhələ kimi gündəlikdən çıxarılmalı, başlıca məsələ kimi isə MT-nin nəzəri problemləri tədqiq olunmalıdır. İlk mərhələdən başlayaraq asan görünən bu problemin həl- 1 Дононкош Э. Алгоритм для автоматического перевода с английского языка на румынский. Доклад 1 июле 1962 г. – Бухарест, 1962, 22 с. АН РНР комиссия матлингвистики 2 Мельчук И.А., Равич Р.Д. Автоматический перевод (1949-1963) М., 1967, с.34 3 Иванов И.Е. Реферат. 76.02.034 Современные направление в языкознании т.12, лингвистика и вычислительные машины, РЖ общественные науки зарубежом, с.170 Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|