Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Yüklə 1,69 Mb. Pdf görüntüsü
|
Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 24 li zamanı dilin quruluşundan, sistemindən asılı olaraq sintaktik konstruksiyalar, omonimlik, çoxmənalılıq və s. kimi çətinliklər, maneələr qarşıya çıxmışdı. Bəzi alimlər dilin modelləşdirilməsi- nə aludə olaraq tədqiqat obyektlərini sırf nəzəri məsələlərə həsr etmiş, əsas praktiki cəhəti unutmuşdular. Nəzəri məsələlərin təd- qiqində isə müxtəlif çətinliklərlə qarşılaşdıqları üçün MT-də durğunluq əmələ gəlmişdir. Alimlərin əksəriyyəti maşın tərcü- məsinin mümkün olmadığını etiraf etməklə, problemin həllindən uzaqlaşmışlar. Məhz, üçüncü mərhələ durğunluq dövrü kimi nə- zəri cəlb etmişdir. Beləliklə, MT-nin ilk illərində, daha doğrusu, beş-altı il ər- zində gözlənilən ümidverici yüksək keyfiyyətli maşın tərcümə- sinin tədqiqindən artıq iyirmi il keçdiyinə baxmayaraq “kobud” tərcümə belə əldə edilməmişdir. 1966-cı ildə ABŞ-ın MT üzrə təşkil olunmuş xüsusi hökumət komissiyası qərara gəlmişdir ki, maşın tərcüməsi problemini yaxın gələcəkdə həll etmək müm- kün deyil, bu səbəbdən də tədqiqat üçün ayrılan xərclər kəskin surətdə azaldılmışdır. 1 Lakin bu sənəd xarici ölkə alimlərinin elmi-texniki ədəbiyyatın “kobud” tərcüməsinin həyata keçiril- məsinə heç də mane ola bilməmişdir. Çxaidze M.P. “Bir daha maşın tərcüməsi haqqında əfsanə və gerçəkliyə dair” adlı məqaləsində haqlı olaraq göstərir ki, bu sənədin bizim ölkəmiz böyük təsiri oldu. MT-ni müqəddəratsız problem hesab edib, onu kəskin tənqidə tutdular. 2 MT ilə məşğul olan qrupların əksəriyyəti tədqiqat obyektlərini yeni səpkidə (dilin statistik təhlili, avtomatik və tezlik lüğətlərinin tətbiqi və s.) qurmağa başladılar. 3 MT-nin tədqiqində baş verən böhran vəziyyətini R.Q.Piot- rovski xarakterizə edərək qeyd etmişdir ki, 50-ci illərin sonunda 1 Котов Р.Г. Лингвистика и современного состояние машинного перевода в стра- не. ВЯ, 1976, 5, с.39 2 Чхаидзе М.П. Ёще раз о мифах и правде машинного перевода. ВЯ, 1976, 5, стр.50 3 Бектаев К. Б., Кенесбаев С.К., Пиотровский Р.Г.Об инженерной лингвистике. ВЯ, 2, 1973; К.Б.Бектаев. Статистика речи. 1957-1972 гг. Библиографический указатель. Алма-Ата, 1972 Maşın tərcüməsinin nəzəri problemləri 25 sənaye maşın tərcüməsi üzərində işləyən və ümidverici nəticələr əldə edən kollektivlər olmuşdur. Bu kollektivlər çox güman ki, 60-cı illərin sonunda texniki və linqvistik çətinlikləri aradan qaldırdıqdan sonra EHM-lərdə sənaye tərcüməsini həyata keçirə bilərdilər. Lakin çox təəssüf ki, texniki bazanın olmaması, riyazi dilçilikdə psixoloji vəziyyət MT-nin tədqiqini ləngidərək ona öz mənfi təsirini göstərmişdir. 1 Qeyd etmək lazımdır ki, keçmiş SSRİ-də MT probleminin tədqiqi nəzəri cəhətdən xaricdəki elmi mərkəzlərin tədqiqindən qat-qat üstündür. 1970-80-ci illər MT-nin dirçəliş dövrüdür. Həmin illərdə fərdi kompüterlərin sürətli inkişafı evristik məsələlərin həlli üçün böyük imkanlar açdı. O cümlədən də MT üçün böyük yad- daş tələbi artıq kifayətləndirici idi və eyni zamanda proqramların qurulmasında xeyli təkmilləşmə hiss olunurdu. Bu dövrü M.N.Məmmədova, Z.Y.Məmmədova intibah dövrü kimi səciy- yələndirirlər. 2 Burada təkrara yol verməmək üçün biz bu dövrü şərh etməyi lazım bilmirik. МT-nin mühüm uğurlarından biri də 1973-cü ildə İtali- yanın Piza şəhərində keçirilən hesablama dilçiliyinə həsr olun- muş beynəlxalq konfransda Amerika alimləri tərəfindən hazır- lanmış “Logos” sistemi üzrə nümayiş etdirilən maşın tərcüməsi problemi tədqiqində dönüş yaratması oldu. 3 Bu sahədə görülən işlərlə bağlı keçmiş SSRİ-nin paytaxtı Moskvada 1975-ci ildə xüsusi tərcümə mərkəzi yaradılmış və həmin ildə MT-nə həsr olunmuş seminar keçirilmişdir. Ümumittifaq tərcümə mərkəzinin direktoru V.N.Gerasimov seminardakı çıxışında qeyd etmişdir ki, MT-nin inkişafı üçün geniş dil materiallarından istifadə edərək EHM-lərin köməyi ilə tətbiqi dilçilik sahəsində, eləcə də ümumi 1 Пиотровский Р.Г. Отрослевой вероятностный машинный перевод 2 Мамедова М.Г., Мамедова З.Ю. Машинный перевод эволюция и основные аспекты моделирование. В., 2006, стр.25-29 3 Арсентьева Н.Г., Кулагина О.С. Международная конференция по вычислитель- ной лингвистике. (Пиза, Италия – 27 августа 1 сентября 1973 г.). В сб. Машин- ний перевод и автоматизация информационных просцессов. М., 1975, стр.200 Məhəbbət Mirzəliyeva, Kamilə Vəliyeva 26 dilçilikdə nəzəri tədqiqatların aparılması vacibdir. Seminardakı məruzələr əsas etibarilə aşağıdakı mövzular üzrə qruplaş- dırılmışdır: 1. Maşın lüğətləri; 2. Mətnlərin avtomatik analiz və sintezi problemi; 3. Mətnin semantik təhlili; 4. Riyazi təminat məsələləri. Seminarda 80-ə qədər məruzə ilə 250 nəfər iştirak etmiş- dir. Bu seminar MT probleminə marağın artmasına əyani sü- butdur. Artıq 1970-ci ildən etibarən Q.Q.Belonoqovun rəhbərliyi ilə maşın tərcüməsi texnologiyasının əsasları üzərində tədqiqat- ların aparılmasına start verilmişdir. Leninqradda “Nitqin statisti- ka” qrupu tərəfindən MT sistemində böyük əhəmiyyəti olan nitqin statistik təhlili məsələləri ilə əlaqədar müxtəlif səpkili işlər görülməyə başlanılmışdır. 1976-cı ildə Çimkənd Pedinstitutunun əməkdaşları K.B.Bek- tayevin rəhbərliyi altında ilk dəfə leksik sistemli sənaye maşın tərcüməsini sınaqdan keçirmişlər. 1 Çağdaş dövrdə MT-nin tədqiqində qarşıya çıxan məsələ- lərin geniş şərhi V.N.Qerasimovun, N.Y.Marçukun “Maşın tər- cüməsinin müasir vəziyyəti” adlı məqaləsində dolğun şəkildə öz əksini tapdığından 2 burada onun geniş şərhini verməmişik. MT sisteminin inkişaf dövrü – XX əsrin 90-cı illərini əhatə edir. 90-cı illərdən başlanaraq fərdi kompüterlərin və informasiya texnologiyalarının inkişafı ilə əlaqədar olaraq internet şəbəkə- lərinin genişlənməsi, çoxdilli istifadəçilər ordusunun artması MT- nin təkmilləşməsi lüzumunu sürətləndirir, neyron şəbəkələr və statistik metodlardan istifadə etməklə yeni texnologiyaların yaran- 1 Пиотровский З.Г., Бектаев К.Б. Машинный перевод, теория, эксперимент, внедрение. ВЯ, 5, 1977; Бектаев Л.Б., Кенесбаев С.К., Пиотровский Р.Г. Об ин- женерной лингвистике. ВЯ, 2, 1973; Л.Б.Бектаев. Статистика речи. 1957-1972 гг. Библиографический указатель, Алма-Ата, 1972 2 Герасимов В.Н., Марчук Ю.Н. Современное состояние машинного перевода. Сб. Машинный перевод и автоматизация информационных процессов. М., 1975 Yüklə 1,69 Mb. Dostları ilə paylaş:
|