Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu
Yüklə 1,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
70 təqil türk-tatar dövləti yaratmaq məqsədini qoymuşdu. Bunun üçün yarımadada tatar əhalisinin sayını 600 min nəfərə çatdırmaq (onların 200 minini mərkəzi quberniyalardan, 70 minini Rumıniyadan, 30 minini isə Polşa və Litvadan köçürmək nəzərdə tutulurdu) 1 , dövlət aparatını Türkiyədən dəvət olunmuş təcrübəli məmurların, ordunu Polşa və Litva tatarlarının, habelə neytral mövqeli rus zabitlərinin hesabına formalaş- dırmaq, Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı maraqlara cavab verən anlaşmalar imzalamaq, bütün vətənpərvər və milliyyətçi qüvvələrlə iş birliyi şəraitində çalışmaq nəzərdə tutulurdu. 1918-ci ilin iyununda tatar əsilli rus generalı Ma- sey Sulkeviçin (1870-1920) rəhbərliyi ilə mövcudluğu bir neçə ay sürən müstəqil Krım Respublikası quru- landa 2 Asan Səbri Osmanlı dövlətinin fəal siyasi və maliyyə yardımını təmin etmək məqsədi ilə diploma- tik təmsilçi statusunda İstanbula göndərilmişdi. Əksər xarici nümayəndə heyətlərinin üzvü kimi o da məşhur “Pera Palas” otelində yaşayırdı. Həmin dövrdə Tür- kiyə paytaxtında olan M.Ə.Rəsulzadə xarici işlər na- ziri M.H.Hacınskiyə 4 avqust 1918-ci il tarixli mək- tubunda Krım nümayəndəsi A.S.Ayvazovun da İstan- bula gəldiyini xəbər verirdi 3 . Azərbaycan Cümhuriy- 1 Асан Сабри Айвазов. История национального движения в Крыму, «Ватаным», 2005, № 3, с. 30. 2 Bu barədə daha geniş məlumat almaq üçün bax. Вилаят Гулиев. Поль- ские татары в Азербайджане. Торун, Wydawnistwo Adam Marszalek, 2010, с. 40-55. 3 Донесение председателя азербайджанской делегации в Стамбуле М.Э.Расулзаде министру иностранных дел М.Г.Гаджинскому от 4 71 yəti hökumətinin səlahiyyətli naziri Ə.M.Topçubaşov da İstanbuldan göndərdiyi hesabat və məktublarda bir neçə dəfə Bakıdan yaxşı tanıdığı Asan Səbrinin adını xatırlatmışdı 1 . Onun Ukrayna Radasının təmsilçisi A.Y.Şulginlə tanışlığında və aralarında görüşün ke- çirilməsində də Asan Səbrinin bəlli rolu olmuşdu 2 . Osmanlı imperiyasının müharibədə məğlubiyyətə uğraması gözlənilən siyasi-maliyyə dəstəyi ilə bağlı arzuları puça çıxardı. Tələt Paşa, Ənvər Paşa kimi hökumət rəsmiləri Krım nümayəndəsi ilə nəzakət görüşünə razılaşsalar da, heç bir ümidləndirici vəd vermədilər. Yarımadadakı növbəti hakimiyyət dəyi- şikliyi isə yerli tatar siyasətçilərin çoxu kimi, Asan Səbrini də oyundan kənar vəziyyətə saldı. Siyasi səh- nədə general Masey Sulkeviçi əvəz edən Solomon Krım hökuməti İstanbul təmsilçiliyinə lüzum görmə- mişdi. Krım tatarlarının Milli Direktoriyası ona Pa- risə, Versal Sülh konfransına nümayəndə kimi yollan- maqla bağlı səlahiyyət verəndə Asan Səbri yeni tə- yinatı acı gülüşlə qarşılamışdı... Yalnız adı qalan, hət- ta öz nümayəndəsinin ən cüzi xərclərini belə ödəyə bilməyən bir dövləti Avropada təmsil etməyin pers- pektivsizliyi göz önündə idi. Artıq simvolik statusunu itirən, Osmanlı hökumə- августа 1918 г. Азербайджанская Демократическая Республика (1918-1920). Внешняя политика. (Документы и материалы). Изд. «Азербайджан», Баку, 1998, с. 49. 1 Запись беседы А.М.б. Топчибашева с министром иностранных дел Турции Наби беем. 5 ноября 1918 г. Алимардан бек Топчибашев. Избранное. В 4-х томах. Т.3, Баку, 2016, с. 63. 2 Orada, s. 174. 72 tinin maddi yardımından da məhrum olan uğursuz diplomat bir müddət “İqdam” və digər türk qəzetlərinə məqalələr yazmaq və tərcümələr etmək hesabına yol pulu düzəldib vətənə dönmüşdü 1 . Beləcə, Krım Xalq Cümhuriyyətinin qısa mövcudluğu dövründəki rəmzi “diplomatlığı” eyni dərəcədə rəmzi parlament sədrliyi ilə birlikdə Asan Səbriyə qarşı irəli sürülən ittiham- ların əsas maddələrinə çevrilmişdi. *** Krımda bolşevik rejiminin tam qələbəsindən sonra (1921) Asan Səbri Krım Mərkəzi İcraiyyə Komitə- sində tərcüməçi kimi (bəzən səhvən MİK üzvü olduğu göstərilir – V.Q) çalışmışdı 2 . Eyni zamanda ali mək- təblərdə fəaliyyət imkanı qazanmışdı. 1919-cu ildə əsası qoyulan Tavriya Universitetinin baş assistenti idi, Simferopol Pedaqoji İnstitutunda ərəb və fars dillərini tədris edirdi. Krım-tatar mətbuatında bədii yazıları, publisist məqalələri, habelə klassik rus ədə- biyyatından tərcümələri işıq üzü görürdü. Krım-tatar ziyalılarının tanınmış nümayəndəsi kimi yeni respub- likanın mədəni və ictimai həyatında yaxından iştirak edirdi. Lakin xüsusi xidmət orqanlarının 1922-ci ildən etibarən ardıcıllıqla topladığı agentura məlumatı köh- nə silahdaşları ilə ünsiyyəti də kəsmədiyini göstərirdi. Başqa sözlə desək, sovetlərə rəğbəti daha çox özünü- 1 Асан Сабри Айвазов. «История национального движения в Крыму», «Ватаным», 2005, № 3, с. 46. 2 Orada, s. 45. 73 qoruma instinktinə əsaslanırdı. İstənilən halda həmvətənləri və Anadolu türkləri arasındakı nüfuzu, əlaqələri işinə yarayırdı. 1922-ci ildə yarımadada dəhşətli aclıq başlananda Krım Mər- kəzi İcraiyyə Komitəsi və “Pomqol” («Помощь голо- дающим» – “Aclara yardım”) cəmiyyəti Mahmud Nədimlə Asan Səbrini yardım toplamaq məqsədi ilə Ankaraya göndərmişdi 1 . Türkiyədə onları ehtiramla qarşılamışdırlar. Paytaxta gəldiklərinin ertəsi günü so- vet Rusiyası nümayəndəliyində Qazi Mustafa Kamal Paşa ilə danışıqları olmuşdu. Türk ictimaiyyətini ac- lıqla üz-üzə qalmış krımlı soydaşların ağır vəziyyəti ilə tanış etmək məqsədi ilə Qazinin göstərişi əsasında qəzetlərdə elanlar verilmiş, şəhər teatrında Krım heyə- ti ilə izdihamlı görüş keçirilmişdi 2 . Aprelin 18-i, yaxud 19-da Türkiyə Böyük Millət Məclisi (TBMM) üzvlərinin, hökumət və mətbuat nü- mayəndələrinin, habelə Krım siyasi mühacirlərinin iştirakı ilə Asan Səbrinin yarımadanı bürüyən dəhşətli aclıq barədə məruzəsi dinlənilmişdi. Onun yanğı dolu nitqi təsirsiz qalmamışdı. Atatürkün yaxın silahdaş- larından biri, İstiqlal Savaşı qəhrəmanı general Refat Paşanın sədrliyi ilə ianə toplamaq məqsədi ilə xüsusi komissiya yaradılmışdı. Türkiyə özü aclıq və dağıntı- lardan əzab çəksə də, hökumətin tapşırığına əsasən mahal və qəzalarda yardım kampaniyası başlanmışdı. 1 Асан Сабри Айвазов. «История национального движения в Крыму», «Ватаным», 2005, № 3, c. 48. 2 Hakan Kırımlı. Hasan Sabri Ayvazov`un Türkiye`deki Elçilikleri, “Kırım sedası”, 14 yanvar 2002-ci il. Yüklə 1,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|