5
Bu qiymətli əsərin dilimizə peşəkar tarixçilər tərəfindən
çevrilməsinə hələ XX əsrin 50-ci illərində tarixçi alim Əbülhəsən
Rəhmani tərəfindən başlanmışdı. Lakin Ə.Rəhmani bu qiymətli ilk
mənbəyə ayrıca tədqiqat əsəri
1
həsr etsə də, nədənsə, tərcüməni başa
çatdıra bilməmişdi.
2
Sonralar bu iş institutun elmi tədqiqat planına
daxil edilmiş və İsgəndər bəy Münşinin məşhur əsərinin bütövlükdə
deyil, yalnız Azərbaycana aid məlumatlarının tərcümə olunması
qərara alınmışdı. Əlbəttə, bu yanlış qərar idi. Və qərar olaraq da
qalırdı. Nəhayət, 2004-cü ildə Tarix İnstitunda rəhbərliyə
başladıqdan sonra bizim təklifimizlə İnstitutun Elmi Şurası böyük
Azərbaycan tarixçisinin "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərinin bütöv
halda tərcümə olunmasını qərara aldı və həmin qərarın icrasına
başlandı. Nəhayət, 2009-cu ildə "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü
O.Ə.Əfəndiyev və onun yetirməsi N.S.Musalı tərəfindən tərcümə
olunmuş başlanğıc hissəsi çapdan çıxdı.
3
Bu, əlbəttə, Səfəvi
tarixinin öyrənilməsi işinə çox mühüm töhfədir.
Tarix İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix elmləri doktoru,
professor Şahin Fərzəliyevin (Şahin Fazilin) oxuculara təqdim
olunan bu tərcüməsi isə tam tərcümədir, daha doğrusu "Tarixe-
aləmarayi-Abbasi"nin bütövlükdə tərcüməsidir.
"Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi"nin ("Tarixe-aləmaraye-
Abbasi”nin) bütöv halda dilimizə çevrilməsi Azərbaycan tarix
elminin mənbə bazasının zənginləşməsi baxımından çox mühüm
hadisədir. Böyük Azərbaycan tarixçisi İsgəndər bəy Münşinin fars
dilində yazdığı bu qiymətli əsərin müəllifin öz ana dilində nəşr
olunması Azərbaycanın geniş oxucu kütlələrinin Səfəvi dövlətinin
tarixi ilə bağlı biliklərini, məlumat dairəsini daha da
genişləndirəcəkdir. Bu qiymətli ilk mənbə bizim üçün həm də ona
görə dəyərlidir ki, orada yazılanlar xalqımızın tarixi barədə bizim öz
tarixçimizin - Azərbaycan tarixçisinin yazdıqlarıdır.
1
А.А. Рахмани. «Тарих – и алем арай-и Аббаси» как источник по истории
Азербайджана. Баку, 1960.
2
Ə.Rəhmaninin "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"dən etdiyi tərcümənin bir hissəsi (cəmi
47 səhifə) AMEA Tarix İnstitutunun Elmi Arxivində saxlanılır (Bax: inventar № 49).
3
O.Ə.Əfəndiyev və N.S.Musalı "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərini İran alimi İrəc
Əfşarın nəşrindən tərcümə etmişlər. Bax: İsgəndər bəy Türkman Münşi. "Tarix-i
aləmaray-i Abbasi" (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi), I cild, Bakı, 2009.
6
İsgəndər bəy Münşi öz dövrünün görkəmli alimlərindən
biri idi. Hərtərəfli biliyə, geniş dünyagörüşlü İsgəndər bəy tarix
sahəsində zəngin biliyə malik olmaqla yanaşı, həm də şair, nasir,
xəttat idi. Hesab elminə də yiyələnmiş, musiqi sahəsi ilə də
maraqlanmışdı. Farscanı, ərəbcəni mükəmməl bilirdi. 1560-1634-cü
illərdə ömür sürmüş İsgəndər bəy gənc yaşlarında Səfəvi ordusunda
xidmət etmiş, Azərbaycan qızılbaş döyüşçülərinin hərbi həyatını
yaxından müşahidə edə bilmişdi. Sonralar Şah Abbas sarayında
münşi vəzifəsində çalışmış İsgəndər bəy Münşi Səfəvi hökmdarını
və onun vəziri Hatəm bəy Ordubadini bir çox hərbi səfərlərdə
müşayiət etmiş, gördüklərini qələmə almış və "Tarixe-aləmaraye-
Abbasi" adı ilə məşhur olan mükəmməl bir Səfəvi tarixi yaratmışdır.
"Tarixe-aləmaraye-Abbasi" üç cilddən ibarətdir. Əsərin I
cildi 1571-1586, II cildi 1587-1616, III cildi isə 1617-1629-cu illəri
əhatə edir və iki kitabda çap olunmuşdur.
Bu qiymətli əsərin yazılmasına müəllif ömrünün 14 ilini
(1616-1629) həsr etmişdir.
"Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin
əlyazmaları
dünyanın
müxtəlif ölkələrinin kitabxanalarında, o cümlədən Azərbaycan Milli
Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutunda saxlanılır. Dünya ölkələrinin bir çox məşhur tarixçiləri,
o cümlədən Azərbaycan tarixçiləri Azərbaycan, Cənubi Qafqaz, İran
və digər Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin tarixindən bəhs edərkən
İsgəndər bəy Münşiyə dönə-dönə istinad etmişlər. Bu qiymətli
əsərin müxtəlif hissələri Osmanlı türkcəsinə, ingilis, rus və başqa
dillərə də tərcümə olunmuşdur. İsgəndər bəy Münşinin "Tarixe-
aləmaraye-Abbasi" əsəri Azərbaycan Səfəvi sülaləsinin və
dövlətinin, bütövlükdə Səfəvi imperiyasının tarixini araşdırmaq
üçün ən qiymətli ilk mənbədir. Əsərdə bəhs olunan hadisələrin
böyük əksəriyyəti müəllifin şəxsi müşahidələrinə əsaslanır. Və real
tarixi faktlardır. Səfəvi hökmdarı Böyük Şah Abbas Səfəvi
imperiyasının tarixi torpaqlarını geri qaytarmaq üçün qalibiyyətli
müharibələr apardığından Səfəvilərin hərbi-siyasi tarixini, xüsusilə
Azərbaycan Səfəvi döyüşçülərinin cəngavərlik tarixini və xalqımızın
hərbi sərkərdəlik keçmişini öyrənmək üçün "Tarixe-aləmaraye-
Abbasi" əsəri misilsiz ilk mənbədir. Xüsusilə ona görə ki, İsgəndər
bəy Münşi sadəcə olaraq salnaməçi deyildi. O, qələmə aldığı
mövzuya ilahi bir münasibət bəsləyir, "Quran" ayələrindən
faydalanır, hər hansı bir hadisədən bəhs edərkən özündən əwəlki