Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
7
müəlliflərə də müraciət edir, onlardan iqtibaslar gətirir, yeri gəldikdə müqayisələr aparır, qələmə aldığı hadisələri və faktları təhlil edir. Bütün əsər boyu verdiyi çoxsaylı şeir parçaları, zərbi-məsəllər onun həm də istedadlı şair və xalq həyatının mahir bilicisi olduğunu göstərir. Məsələn, İsgəndər bəy Münşi yüzillərlə müxtəlif Azərbaycan dövlətlərinin paytaxtı olmuş Təbriz barədə, bütövlükdə Azərbaycan haqqında çox qiymətli məlumatlar verir. O, qeyd edir ki, Təbriz "uzun müddət fərman verən padşahların səltənət mərkəzi olmuşdur" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", Şahin Fazilin əlyazması səh. 560). Təbrizin "abadlığı və əhalisinin sayı elə bir həddə gəlib çatmışdı ki, bütün İslam şəhərləri arasında onun kimi əzəmətli, əhalisi çox olan və abad yer yox idi"("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 561). Bir çox ilk mənbələr kimi "Tarixe- aləmaraye-Abbasi" əsərində də vurğulanır ki, Azərbaycan bütövlükdə "İranın", yəni Səfəvi imperiyasının əsas güc qaynağı idi ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 561). İsgəndər bəy Münşi qeyd edir ki, Azərbaycan bütün "İran məmləkətinin əsas ləşkər (hərbi qüvvə - Y.M.) yığımı mərkəzidir" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 558). Bu məlumat hərb tariximizi öyrənmək üçün çox qiymətli tarixi faktdır. İsgəndər bəy Münşi Azərbaycanın digər şəhərləri və tarixi yerləri barədə də olduqca maraqlı məlumatlar verir. O, Şəki şəhəri və Şəki bölgəsindən bəhs edərkən "olduqca uca və möhkəm qala" olan Gələsən-Görəsən qalasından bəhs edir və yazır ki, "hələ şövkət sahiblərinin heç biri bu qalanı fəth edə bilməyib" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 163). İsgəndər bəy Münşi dədə- babadan Şəkini idarə edən "Şirvanşahiyyə kökündən olan" Həsən bəydən və Şəki hakimliyindən bəhs edərkən bu diyarın möhkəm qalaları içərisində Sığnaq qalasının da adını çəkir, Şah Təhmasibin özünün məşhur sərkərdələrindən birini - möhürdar Şahqulu Sultan Ustaclını "qüvvətli döyüşçülərdən ibarət bir dəstə ilə Sığnaq qalasını fəth etmək üçün göndərdiyini" qeyd edir ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 163). İsgəndər bəy Münşinin "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərində Şirvan haqqında, xüsusilə Şah Təhmasibin 1538-ci ildə Şirvana yürüşü barədə, "Şirvanın ən möhkəm qalası" olan Gülüstan qalası müdafiəçilərinin Səfəvi hərbi qüvvələrinə qəhrəmancasına 8
müqavimət göstərməsinə dair çox maraqlı məlumatlar vardır ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 158). "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də Dərbənd səddi ("İsgəndər səddi"), Narınqala, Dərbənd şəhəri barədə də maraqlı məlumatlar vardır. İsgəndər bəy Münşi qədim Azərbaycan şəhəri olan Dərbəndi, haqlı olaraq, "Şirvan Dərbəndi" adlandırır ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 487). İsgəndər bəy Münşinin Naxçıvan, Ordubad, Şamaxı şəhərləri, Bakı qalası, Lənkəran, Şindan qalası, Qəhqəhə qalası və digər şəhərlərimiz, qalalarımız haqqındakı məlumatları olduqca maraqlıdır. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərinin çox qabarıq nəzərə çarpan xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, onun müəllifi İsgəndər bəy Münşi öz əsərini zamanın tələbi ilə farsca yazsa da, müəllif bütün əsər boyu doğma Azərbaycanına sonsuz məhəbbət bəslədiyini oxuculara açıq-aydın hiss etdirir. İsgəndər bəy öz əsərində onun üçün doğma olan dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəviyə tez-tez müraciət edir, onu "ariflərin ən böyüyü, adlı-sanlı Şeyx Nizami" adlandırır ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 278), dahi şairimizdən tez-tez beytlər gətirir. Və yaxud böyük Azərbaycan şairi Əfzələddin Xaqanidən bəhs edərkən yazır ki, Əfzələddin Xaqani Məhuçöhrü mədh etdiyi üçün özünə "Xaqani" təxəllüsü götürmüşdür. İsgəndər bəy Münşi digər bir məlumatında isə Şeyx Səfiəddin Səfəvi ilə İran şairi Şeyx Müslihiddin Sədi Şirazinin görüşündən bəhs edir və azərbaycanlı şeyxinin iranlı şeyxdən razı qalmadığını qeyd edir: "Şeyx Səfiəddin Şeyx Müslihiddin Sədi ilə söhbət etdi, amma onunla həmsöhbət olmaqdan xoşlanmadı" ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 28). "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin Azərbaycanla bağlı
məlumatları içərisində Ordubad, Nəsirəddin Tusi və Hatəm bəy Ordubadi haqqında yazdıqları da tarixi keçmişimizin doğru-düzgün öyrənilməsi baxımından çox qiymətlidir. Qədim Azərbaycan şəhəri Ordubaddan ürəkdolusu söhbət açan İsgəndər bəy Münşi bu diyarı "bütün aləmdə məşhur olan cənnətməkan" adlandırır, Səfəvi- Osmanlı müharibələri zamanı işğalçılara dəfələrlə müqavimət göstərdiyi üçün Ordubadın hədsiz dağıntılara məruz qaldığını və buna görə də Böyük Şah Abbas tərəfindən bütün dövlət vergilərindən azad olunduğunu qeyd edir.
9
İsgəndər bəy Münşi öz əsərində Azərbaycan xalqının dahi oğlu "bəşəriyyətin ustadı", "millətin və dinin himayəçisi" Nəsirəddin Tusinin və böyük dövlət xadimi, Böyük Şah Abbasın baş vəziri Hatəm bəy Ordubadinin də məhz Ordubaddan olduqlarını xüsusi olaraq vurğulayır ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi", səh. 791). Əlbəttə, böyük Azərbaycan tarixçisinin Azərbaycan-Səfəvi hökmdarı Böyük Şah Abbasın şərəfinə yazdığı "Tarixe-aləmaraye- Abbasi" kimi çox mötəbər bir tarixi mənbədə dahi Nəsirəddin Tusinin və böyük dövlət xadimi Hatəm bəy Ordubadinin Azərbaycan xalqının övladları olmasına dair tarixi həqiqətin təsdiq olunması Azərbaycan tarixinə çox qiymətli töhfədir. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin bir ilk mənbə kimi digər bir xüsusiyyəti də Azərbaycan oxucusu üçün maraqlıdır. İsgəndər bəy Münşi öz əsərində yeri gəldikcə, daha doğrusu qələmə aldığı hadisəni fars dilində sərrast mənalandırmaq mümkün olmadıqda, öz doğma dilinə - Azərbaycan türkcəsinə müraciət edir. Və bununla həm doğma dilinin üstünlüklərini, həm də özünün milli mənsubiyyətini nəzərə çapdınr. Bir sözlə, xalqımıza məxsus olan "Tarixe-aləmaraye- Abbasi" kimi qiymətli bir ilk mənbənin doğma dilimizdə bütövlükdə nəşr olunması tarix elmimizə çox mühüm töhfədir. Və bu töhfə oxucularda, keçmişimizlə maraqlanan hər kəsdə doğma tariximizə sevgini daha da artıracaqdır. Bir neçə söz bu böyük, olduqca əhəmiyyətli və son dərəcə ağır işi başa çatdıran Şahin Fərzəliyev (Şahin Fazil) haqqında. Şahin ölkəmizdə fars dilinin ən yaxşı bilicilərindəndir. İxtisasca şərqşünasdır. Tarix elmləri doktorudur. Professordur. Tərcümə etdiyi əsərdə bəhs olunan dövrlə bağlı qiymətli tədqiqat əsərlərinin müəllifidir. Ömrünün 13 ilini Əfqanıstanda yaşamış, tərcüməçilik etmişdir. Əfqanıstanın dövlət medalları ilə təltif olunmuşdur. Şahin həm də görkəmli qəzəlxanımızdır. Onlarla şeir kitabı, bir neçə divanı və poemaları var. Azərbaycan şairlərinin əsərlərini farscaya çevirərək Kabulda, əfqan şair və yazıçılarının əsərlərini isə Azərbaycan dilinə çevirərək Bakıda nəşr etdirmişdir. Şahin Fazil bir sıra beynəlxalq elmi məclislərdə tariximizin ayrı-ayrı məsələlərinə həsr olunmuş məruzələrlə çıxış etmişdir. Şübhə etmirəm ki, böyük tarixçimiz İsgəndər bəy Münşinin "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərinin bütöv halda doğma dilimizdə ilk nəşri tarix elmimizin tarixində mühüm hadisədir. Və "Tarixe- Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|