Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbivərd qalasının tutulması
- Bəlx padşahı Məhəmməd İbrahim xanın vəfatı
- Məhəmməd İbrahim xanın vəfatından sonra Baqi xanın Bəlxi fəth etməsi
992
Xülasə, Nurməhəmməd xanın
adamları cəlayir
döyüşçülərinə (ğazi) qarşı ləyaqətsiz hərəkət edərək, onların bir neçə nəfərini qətlə yetirdilər. Nurməhəmməd xan Əbivərd qalasını öz etibarlı hərbiçilərindən olan Məhəmməd Sadiq bəy Çəni (?) Cığataya və məşhur göyərçinbaz (kəbutərbaz) olan Qasım bəyə tapşırdı, özü isə əlahəzrət zilləllah şahdan qorxduğu üçün (xayef) hümayun məiyyətdən uzaq olmaq istədi, yanındakı səkkiz min adamla Nisa və Bağdada yollandı. Amma, əlahəzrət, Nurməhəmməd xana bildirdiyi kimi, onunla görüş əzmi ilə Herat darüssəltənətindən səadət və iqballa çıxaraq Sərəxs yolu ilə rəvan oldu. Onlar Çəhcəhə qəsəbəsinə çatdıqda məlum oldu ki, Nurməhəmməd xan adamlıq etməyib (namərdəmi), mehmanların mizbanı olmaqdan yayınmış, Mərv və Əbivərd qalalarını etibarlı adamlarına tapşırmış, [həmin] qalalarda qaladarlıq ləvazimatları hazırlatmış, özü isə möhkəm qalaları olan Nisa və Əbivərdə tərəf getmişdir. Bu yürüşdən əlahəzrətin məqsədi xanı sınamaq idi. Belə ki, əgər xan vəfadarlıq yolunu tutub xilaf yola düşməsəydi, hümayun məiyyəti istiqbal etsəydi və mülazimlik səadətinə yetişsəydi, onlar həmin yerlərdə bir neçə gün şikar edə-edə Əbivərd yoluyla müqəddəs Məşhədə qayıdar və oradan İraqa gedərdilər, yox əgər xan öz ehtiram aynasını xilaf tozuna aludə cdib qəflət və qürur badəsindən məst olsaydı, o zaman onu gərək qəflət yuxusundan oyadaydı. Amma, Nurməhəmməd xan müxalifət və qaladarlıq qədəmi ataraq yolsuzluğa (birahə) doğru getdi, buna gorə də ona qulaqburması vermək üçün şahanə bir cid-cəhd ehtiyacını doğurdu. Xorasan bəylərbəyi Hüseynxan Şamlını, Maruçaq hakimi Bəktaş Sultan, Guryan hakimi Qənbər xan Şamlı, Sərəxs hakimi İbn Hüseynxan və Herat hakiminə tabe qəbilə mirləri ilə birlikdə Çəhcəhədən Mərvə göndərdilər ki, gedib qalanı mühasirəyə alsınlar, şahın özü isə ov etmək əzmi ilə müqəddəs ordu mülazimləri və yanında olan dörd yüz alt-mış nəfərlə Əbivord tərəfə təşrif apardı və qalanı mühasirə etdi. Müzəffər qoşunun yaxınlaşma xəbəri Mərvdə olan Nurməhəmməd xana çatdıqda, o, öz döyüşçülərinin sayının hümayun məiyyət adamlarının sayından çox olmasına baxmayaraq vahiməyə düşdü, adamları isə dağılmağa başladılar. Nisa, Dərun və Bağdadda yurd və məskənləri olan və Nurməhəmməd xana mülazimlik edən beş min cəlayir. Əli eli və sayinxani oymaq adamları ilə oradaca ondan ayrılıb öz yerlərinə getdilər, xan isə iki- 993
üç min adamla Çul yolu (bəlkə "çöl yolu"? - Ş.F.) ilə Mərvə yollandı. Yolda ikən o adamlar da xandan dönüb fərar etməkdəydilər. Xan az müqdar adamla Mərvə gəlib-çatdı və gecə vaxtı Urgənc darvazasından şəhərə daxil oldu. Onun gəlmə xəbəri artıq Mərvdəki əzəmətli əmirlərə gəlib-çatmışdı. Nurməhəmməd xanı yolda tutmaqdan ötrü Bəktaş Sultan Ustaclı və İbn Hüsenxan bir dəstə qazi ilə onun qarşısına yollandılar. Yolda onlara məlum oldu ki, xan [artıq] Çul yoluyla gəlib-keçmişdir.
Əmirlər gerı qayıdaraq, onun arxasınca yollandılar, amma Nurməhəmməd xan əmirlər gəlib-çatana qədər özünü qalaya çatdıra bilmişdi. Əmirlər onun rikabxanəsinin [bir neçə atını] və yaraqlarını, ələ keçirdilər. Əbivərd qalasının mühasirəsinə başlayan əlahəzrət İraq, Fars və Xorasan ləşkərlərini çağırmaqdan ötrü məktublar yollayaraq, belə qərara gəldi ki, müqəddəs Məşhəd hakimi Budaq xan və Nişapur hakimi Mirzə Məhəmməd Sultan Bayat gərək Hüseynxanın köməyinə - Mərvə getsin. Astrabad hakimi Hüseyn xan Qacara əmr olundu ki, Nisa qalasına yollansın. İsfərayinin və bəzi yerlərin hakimləri onun köməyinə təyin olundular. Müqəddəs ordu mülazimləri Əbivərd qalasının fəthi ilə məşğul olmağa başladılar. İqbal əskərləri hər gün hümayun orduya gəlib çatır, şeybələri irəli aparır, lağimlar atır, çuvalları üst-üstə yığır və qalatutma vəsaitləri hazırlayırdılar. Mühasirədə qalanların vəziyyəti ağırlaşdı. Onlar ləşkərin dağılışmasını və Nurməhəmməd xanın vəziyyətinin pisləşməsini eşidib [şahdan] əfv və aman xahiş etdilər, mühasirənin iyirmi dördüncü günü qalanı təhvil verdilər, Məhəmməd Sadiq bəy və Qasim bəy [əyinlərinə] aman xalatı geyərək [gəldilər və] şahın mülazimləri silkinə daxil olundular. Mülazimlik şərəfinə yetən və şaha xidmət edən Hafizək Sultanın qardaşı İbrahim bəy əmarət rütbəsi ilə sərəfraz oldu və Xorasanın Cahan Ərğəban ülkası ona verildi. Əbivərd qalasının fəthindən sonra cah-cəlal ordusu zəfər və iqballa Şahican Mərvinə yollandı və müzəffər əskərlərlə gəlib qala ayağında dayandı. Qələbə nişanlı məiyyətin gəlişindən və Əbivərd qalasının fəth olunmasından xəbər tutan Nurməhəmməd xan fikir dəryasına qərq oldu, heyrət barmağını dişlədi, peşimançılıq, acizlik və fağırlıq (məskənət) 994
göstərməkdən başqa heç bir çarəsi qalmadı, çölə adam yollayıb etimadüddövlə Hatəm bəyi və Bəstam ağa Türkmanı yanına çağırdı. Onlar getmək üçün rüxsət alaraq, qalada onunla görüşdülər, şahın mübarək xatirini öz yersiz əməl və hərəkətləri ilə incitdiyinə görə onu xeyli məzəmmət (nekuheş) etdilər, əlahəzrətdən xanın təqsirinin ərv olunmasını xahiş edəcəklərini boyun oldular, onu şahın yanına getməyə rəğbətləndirdilər. Nurməhəmməd xanın fitnəkar adamları, xüsusilə Mir Qiyas Vəzir və xanın rüknüddövləsi və bədrəl-mülkü (?) olan Qazi Nədr şahanə qəzəbdən qorxaraq, qalanı tərk etməyə və təhvil verməyə qətiyyən razı deyildilər, amma şahın zəhmi və qüdrəti onları qəflət yuxusundan oyatdı və istər-istəməz qaladan çıxmağa razı oldular. Xan həmin gün xəcalət və utancaqlıqla qaladan çıxdı, etimadüddövlə və Bəstam ağa ilə birlikdə şahın yanına getmək şərəfi ilə şərəfləndi, xəcalət və utanc (enfeal) səcdəsinə başladı. Əlahəzrət ondan baş vermiş yersiz hərəkətlərə və Bəlx valisi Əbdüləmin xana yazdığı məktublara baxmayaraq,
"Əfv eyləməyin ləzzəti yox intiqamdə" 654
deyimini nəzərə aldı və xana müxtəlif hədiyyələr verib ürəyini aldı, onu padşahanə cəza sarıdan xatircəm etdi, həmin gecə, qəbul olunmuş qayda üzrə onunla açıq söhbət etdi və yuxunun gəldiyi vaxt qalaya getməsinə icazə verdi. Nurməhəmməd xan qəflət məstliyindən bir az özünə gəlmişdi ki, ağıllı xeyirxahlarının təhriki və təlimi ilə qalaya getməkdən imtina etdi və getmədi. O günün ertəsi cümə günü idi. Əlahəzrət Mərvin came məscidinə təşrif apardı. Orada hümayun şahın adına on iki imam - onlara dünyanın sahibi Allahın salavatı olsun – xütbəsi 655 oxundu və Süleyman şanlı xaqan mərhum Şah İsmayılın həştad il öncə baş vermiş vəfatından həştad il keçməsinə baxmayaraq, ilk dəfə həzrət imamlar xatırlandı, İlahinin inayəti və həzrət şahın iqbalının gücü ilə əlahəzrətin şöhrəti daha da yüksəldi ki, buna Allahın həmdi olsun. 656 Amma, mərvlilər və o diyarın əhalisi qeyri məzhəbdən olduqları üçün qızılbaş tayfasından
654 Misranın farscası: "Dər əfv ləzzətist ke, dər enteqam nist". 655
İfadənin ərəbcəsi: "əleyhim sələvatul-l-lahil-mulk-əl-əkbər". 656
İfadənin ərəbcəsi: "əl-həmdu li-l-ləhi alə zəlikə". 995
qorxurdular. Ədalət və rəiyyətpərvərlik qaydalarına uyğun olaraq onları hümayun şah tərəfdən arxayın etdilər, məzhəb ixtilafına görə heç kimə toxunmamaq barədə hökm verildi, həmin vilayətin idarə olunması və mülkiyyəti Maruçaq hakimi Bəktaş xan Ustaclıya tapşırıldı, şəhərin və qalanın sakinlərinin can və mallarına aman verildi. Qərara alındı ki, hərbiçi olan və dövlətdən məvacib alan (məvacibxar) hər kəs öz silahını təhvil verib istədiyi yerə gedə bilər, amma bundan sonra qalada qala bilməz, rəiyyətlərsə azaddırlar və asudəliklə öz işləri ilə məşğul olsunlar. Sonra şah qalanı möhkəmlətməyə yollandı, qalanın ətrafını müzəffər əmir və əskərlər arasında böldülər və orada dərin xəndəq qazdılar, bürc və barıların təmirini bitirərək, oraya kifayət qədər ehtiyat ərzaq və qaladarlıq silahları yığdılar, Nurməhəmməd xanı isə fərzəndləri və başqa adamları ilə birlikdə köçürüb İraqa yolladılar. Qərara alındı ki, o, oradan Fars [vilayətinə] getsin, gözəl şəhər olan Şirazda qalsın və cənnət misallı həmin şəhərdə yaşasın. Xanın hər günlük məsrəfi üçün əcəm əhlinin bir Tabriz tüməninə bərabər olan on min İraq dinan təyin olundu. Həqiqətən də, əgər vəziyyətdən xəbərdar olan adamlar işlərə dərindən nəzər salsalar görərlər ki, [Nurməhəmməd xanın] bəyənilməz hərəkətləri müqabilində ona qarşı olduqca mürüvvət və iltifaqla hərəkət olunmuşdur. Nurməhəmməd xan şahanə ülfət və iltifaq nəticəsində dünyəvi və mənəvi səltənət baxımından üstünlük əldə etdi. Bəzi əmirlərlə Nisa qalasının fəthinə yollanmış Hüseyn xan Ziyadoğlu Qacar həmin qalanı ələ keçirdi, Nisa, Əbivərd və Bağbad vilayəti isə Bəktaş xanın oğlu Mülkəş Sultana inayət olundu. Mərvin işlərini tənzimlədikdən sonra qayıdış cilovunu geriyə döndərib Pəsakuh yoluyla müqəddəs Məşhədə təşrif aparan şah orada mələk aşiyanlı imaməl-cinn və-n-nasın məzarını təvaf etdi və İraqa yollandı, qalibiyyət və iqballa Qəzvin darüssəltənəsinə çatdı, bir ay orada dayandı, oradan İsgahan darüssəltənəsinə getdi və həmin cənnətnişan şəhər yenidən zəfər nişanlı məiyyətin qədəmlərindən təravət və tazəlik (nəzahət) tapdı. [Əlahəzrət] qışı eyş-işrət və şadkamlıqla başa vurdu. Bu hadisələr baş verən vaxtlarda Məhəmməd İbrahim xanın vəfat etməsi və Baqi xanın Bəlx vilayətinə gələrək oranı tutması xəbəri əlahəzrətə gəlib-çatdı.
996
YARMƏHƏMMƏD MİRZƏ VƏ YOLDAŞLARININ ALİ DƏRGAHAGƏLMƏLƏRİNİN ZİKRİ
Elə ki, yuxarıda yazıldığı kimi, Məhəmməd İbrahim xanın Bəlxdəki işləri onun ürəyi istəyincə yerinə yetdi və Xudaynəzər bəy xanın atalığı, divanbəyisi, mali və mülkü məsələlərinin ixtiyar sahibi oldu, Bəlxin böyük özbəkləri, xüsusən Məhəmməd İbrahim xanın işlərinin qaydaya düşməsində (təmşiyət) səylər etmiş olan Yarməhəmməd Mirzə Xudaynəzər bəyin hökmranlıq (təsəllot) və iqtidarına tab gətirə bilməyərək, böhtançılıq (səayət) etməyə başladı, xanı öz cahilanə sözləri ilə Xudaynəzərə qarşı döndərdi. O, xana xatırlatdı ki, Xudaynəzər bəyin aradan götürülməsi cənab xanın ixtiyar, şövkət və iqtidarının artmasına səbəb olar. Məhəmməd İbrahim xan da həsədkar adamların qərəzli sözlərini ürəyində saxlayıb, Xudaynəzərin dəf olunması üçün fikrə daldı, ali saraya bu barədə ard-ardınca məxfi məktublar göndərib bu işin yerinə yetirilməsi üçün icazə istədi. Amma, əlahəzrət buna razılıq vermirdi. Məhəmməd İbrahim xan nəhayət təkrar məktub və elçilər yollayıb [şaha] ərz etdi ki, onun və bu vilayətin özbək əyanları arasında birlik (elteyam) mümkün deyildir. [Belə olan halda] əgər Xudaynəzərin dəf olunması ləngiyərsə, ehtimal ki, işlər fəsadla nəticələnər və böyük zərər baş verər. Nəvvab şah onun cavabında belə yazdı: "Bizim əsl məqsədimiz o səadətli fərzəndin (yəni. Məhəmməd İbrahim xanın - Ş.F.) dövlət çırağını yandırmaqdır ki, qoy həmin çıraq iş bilən adamların səyi ilə kamkarlıq məclisinin işığını artırsın. İş adamı olan o şəxsi (Xudaynəzər bəyi - Ş.F.) biz o fərzəndin dövləti naminə zəruri bilmişdik. Bu haqda yaxşı-yaxşı fikirləş. Dövlətin əmin- amanlığı naminə yol seçməkdə müstəqilsən".
Həqiqətdə yox cavabı kimi yazılan məktubun gəlib- çatmasından sonra Məhəmməd İbrahim xan o işə ürək edərək Xudaynəzər bəyin qətlinə iqdam etdi, amma, əslində özünün hakimiyyət ayağına balta çaldı. Xan yaxşı-yaman günlərdə yanında olan həmin hüşyar, tədbirli, döyüş meydanının bəzəyi olan bir adamı ayaqdan saldı və onun dövlət işlərinin ipi cahil nadanların və
997
özündən razı qatil cahillərin əlinə keçdi, Yarməhəmməd Mirzə divanbəyi və dövlətin bütün işlərinin sahibinə çevrildi, özündən razı çevik adamların hər biri müxtəlif istəklərlə həsəd və ziddiyyət qapılarını açdı, bir-birləri ilə nifaq bazarını qızışdırdı. Məhəmməd İbrahim xan isə cəhalət badəsinin məstləri olan bir neçə adamla həmməclis olub, cavanlıq əyyamının tələbi ilə, bütün vaxtını eyş- işrətə sərf edərək, dövlət işlərinin nizamlanmasına az əhəmiyyət verirdi. Allahın köməyi ilə qələm yuxarıda yazmışdı ki, özbəklərin dövlət işlərinin ipi Baqi xanın ixtiyarına keçdi və ilahi qüdrət karxanəsinin tamaşaları daha da artdı. Məhəmməd İbrahim xan içkiyə ifrat qurşandığından onun səhhəti daim pisləşməkdə idi. Xanı qızdırma tutdu, onda güclü yatalaq (həsbe) və qara çiçək (able) xəstəliyi zahir oldu, yüz həsrətlə öz cavanlıq ömrü ilə vidalaşdı. O vaxt Hisare-Şadimana ləşkər çəkən və qalanı mühasirəyə alan Baqi xan bu hadisəni eşidib şadiman oldu, fürsəti qənimət bilərək qalanın mühasirəsini saxladı, Bəlxin fəthinin daha üstün olduğunu düşündü, sürətlə Bəlxə tərəf rəvan oldu. O, qardaşı Vəli Məhəmməd xanı ləşkərə münqəlay edərək irəli yolladı.
Yarməhəmməd Mirzə və Bəlxin özbək böyüklərinin bu böyük məsələdən təşvişləri artdı və çarə axtarmağa başladılar. Baqi xana etimad etməyən, əvvəlcə Hisari - Şadimanda qalan, Məhəmməd İbrahim xan istilasından sonra bu xana itaət etməyi özləri üçün [hakimiyyətə çatmaq naminə] bir vasitə (dəstaviz) bilib, bilib Bəlxə gələn Canibəyi sultanlarının qohum-əqrabaları, habelə bəzi yaxın və mötəbər adamlar, xüsusilə Yarməhəmməd Mirzə, Şirəfkən Mirzə, Übeydulla Sultanın nəqibi Şah Xacə öz aralarında məsləhətləşərək Bəlxin müdafiəsindən ötrü şəhərdən çölə çıxdılar. Amma, Yarməhəmməd Mirzənin yersiz hərəkət və davranışından incik olan ləşkərin əksəriyyəti və başqa arif adamları Baqi xana müxalif olmağı vaxta görə münasib bilməyib, batinən ona itaətdə olduqları üçün, [yuxarıda adı çəkilən mötəbərlərin] tərəfini tutmadılar. [Buna görə də,] Übeydulla Sultanla şəhərdən çölə çıxan az miqdar adam Baqi xan ləşkərinin hücumuna tab gətirməyib, özbəklərin münqəlay qoşununun gəlib-çatmasından sonra bir-
998
birlərindən ayrılaraq məğlubiyyət yoluna düşdülər, Übeydulla Sultan isə döyüş meydanında yoxa çıxdı, bəlkə də öldürüldü. Xorasana getmək və dünyanı tutan şəhriyarın (Şah Abbasın - Ş.F.) iqbal kölgəsi altına pənah aparmaqdan başqa çarə görməyən Yarməhəmməd Mirzə və yoldaşları pərişan halda fərar yoluna düşdülər. Onlar Şibirğanda olan Məhəmməd İbrahim xan qohumlarından Seyid Məhəmməd Sultanın oğlu Cahangir Mirzəni, habelə Əndxodda yaşayan Məhəmməd Səlim Sultanı - Pirməhəmməd xanın oğlunu -Ərəb Məhəmməd Atalıqla birlikdə Xorasana yolladılar və Vəli Məhəmməd xan zəfər və qələbə ilə qardaşına fəth və qalibiyyət müjdəsi yolladı, Baqi xan tam əzəmət və kamranlıqla Bəlxə daxil oldu. O, ləşkərin qalan hissəsini padşahanə ülfət və xeyirxahlıq sarıdan ümidvar edərək, onları öz tərəfindən də arxayın etdi. Beləliklə, həmin vilayətin bütün özbəkləri qədəmlərini onun itaət və bağlılıq dairəsinə daxil etdilər və Bəlx, Əndxod, Şibirğan, Meymənə, Faryab və Murğab çayınadək bu yerlərə yaxın olan torpaqlar Baqi xan tərəfindən zəbt olundu. Həmin vilayətin fəthi nəticəsində bütün Qunduz, Bəqlan, Xetlan, Hisari - Şadiman ta Bədəxşan hüdudunadək Mavərənnəhrə və başqa məmləkətlərə əlavə olundu, Baqi xanın şöhrəti Sürəyya bürcünə qədər ucaldı. Amma, Şah Xacə, Yarməhəmməd Mirzə, Ərəb Məhəmməd Atalıq və sultanzadələr məiyyətinin adamları Herata çataraq, özlərinin yol yorğunluqlarını cahanpənah dərgahda aldıqdan sonra İsfahan darüssəltənəsində şahın astanasını öpmək səadətinə yetişdilər və şahanə iltifat və nəvazişə çatdılar, bir neçə gün bu təhlükəsiz (biməhal) dövlətin və hümayun fallı şah çətirinin kölgəsi altında hadisələr günəşinin və ruzigar möhnətinin bəlasından (asib) qorundular ki, onların gələcək vəziyyətləri öz məqamında gələcəkdə qələmimizlə bəyan olunacaqdır.
999
Şərq – Qərb 1986-cı ildən
Şərq-Qərb" Nəşriyyat evində çapa hazırlanmışdır
Buraxılışa məsul: Rasim Müzəffərli Texniki redaktor: Rövşən Ağayev Kompyuter səhifələnməsi: Allahverdi Kərimov Üz qabığının dizaynı: Nərgiz Əliyeva Korrektor: Nazilə Fazil
Çapa imzalanmışdır 30.06.2011 Formatı 60x90 1/ 16
Sifariş N 023.Tiraj 500
"Şərq-Qərb" Nəşriyyat evinin mətbəəsində çap olunmuşdur
AZ 1123, Bakı, Aşıq Ələsgər küçəsi, 17 Tel.: (+99412) 370 68 03; 374 83 43 Faks: (+99412) 370 68 03; 370 18 49 www.eastwest.az Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|