Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
Xansari, Nəsrullah Fəlsəfi, Rzazadə Şəfəq, İ.RPetruşevski, O.Ə.Əfəndiyev, M.X.Heydərov, S.M.Onullahi, Ş.F.Fərzəliyev, Ş.K.Məmmədova və başqaları), lakin bir daha qeyd etməliyəm ki, Ə.Ə.Rəhmaninin ilk tədqiqat işi məhz İsgəndər bəy Münşinin qələmindən çıxan və bu salnaməçinin yaşadığı dövr tarixinin ilkin mənbəyi olan "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin ("Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi") tədqiqinə yönəldiyindən o, bu haqda daha çox yazmış, nəticədə özündən sonra mühüm bir monoqrafik əsər yadigar qoymuşdur. 1560-cı ildə Azərbaycanın "türkman" adlı türk qəbiləsində dünyaya göz açan İsgəndər bəy gənc yaşlarından mühasibat (siyaq) elmi işlə məşğul olmuş, səfəvi hökmdarı Şah Məhəmməd Xudabəndənin (hakimiyyət illəri 1578-1587) süvari qulamlar xidmətinə qatılmış, 32-33 yaşında I Şah Abbas Səfəvinin (hakimiyyət illəri 1587-1629) münşilərindən (katib) biri kimi ali divanda işləməyə başlamışdır. Ə.Rəhmaninin gəldiyi qənaətə görə, onun bir münşi kimi saray xidmətinə cəlb edilməsində Səfəvilər dövlətinin etimadlısı (etimadüddövləsi), həmyerlimiz Hatəm bəy Ordubadinin rolu olmuşdur. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"də İsgəndər bəylə Hatəm bəy arasında olan dostluq münasibəti barədə dəfələrlə məlumat verilmişdir. Qeyd olunmalıdır ki, İsgəndər bəy gənc yaşında ikən bir döyüşdə də iştirak etmişdir. Şah Məhəmməd Xudabəndənin oğlu Həmzə Mirzə Səfəvinin üsyankar əmirlərlə qarşıdurmasına həsr olunmuş hissədə (hicri 995/miladi 1586) müəllif yazır ki, onun 26 yaşı olarkən könüllü olaraq şah dəftərxanasını tərk edir, əyninə zirehli paltar geyinir, silaha sarılır və Həmzə Mirzənin döyüşçü dəstəsinə qoşulur. Əsərdə oxuyuruq: "Bu sətirlərin müəllifi deyir ki, o zaman ömrünün həyat mərhələlərindən iyirmi altısı ötmüşdür və o, nəvvab şahzadənin qələm ərbabı silkindən olub, divana mənsub şəxslərdən biri idi, iyirmi altı yaşlı adamlara xas olan nəfs cəhaləti və dərrakəsizlik üzündən əyninə zireh geyinib, silaha sarılıb, sivri nizə tutub, igidlik ərbabı zümrəsinə daxil olub, nəvvab şahzadənin xidmətindən ayrılıb fəthə qədər onunla birlikdə oldu, hadisələri öz gözləri ilə gördü, gördüyü kimi də yazdı." 7
7 İsgəndər bəy Türkman. Tarixe-aləmaraye-Abbasi, Şahin Fazil tərcüməsi, I hissə, səh. 609.
14
İsgəndər bəy mənşə etibarilə kimdir? Onun əslən azərbaycanlı olmasının sübata heç bir ehtiyacı yoxdur. Lakin ingilis tədqiqatçısı Ç.A.Stori "Fars ədəbiyyatı" adlı bio-biblioqrafik kitabında tarixçi Əbülhəsən bəy İbrahim Qəzvininin "Fəvaide- səfəviyyə" ("Səfəvilərin faydaları") adlı tarix əsərinə əsaslanaraq 8
yəni "Münşi kimi məşhur olan İsgəndər" adlandırır. Ç.Storiyə görə, İsgəndər h. 969 (m. 1561/62)-ci ildə doğulmuşdur. Alimin gətirdiyi bu doğum tarixinin təshihə ehtiyacı vardır. Tədqiqatçılardan Y.E.Breqel və N.D.Mikluxo-Maklay yuxarıda göstərilən 1561/62-ci il tarixini dəstəklədikləri halda, İrəc Əfşar, O.Əfəndiyev, Ə.Rəhmani, S.Onullahi, Ş.Fərzəliyev və başqaları İsgəndər bəyin 1560-cı ildə doğulduğunu yazmışlar. 9 Sonralar O.Əfəndiyev və N.Musalı müəllifin öz materiallarından istifadə edərək, onun təvəllüdünün 1560/61-ci ilə təsadüf etdiyini bildirmişlər. 10
heç nə məlum deyildir" yazır. 11 Doğrudur, İsgəndər bəyin özü də bu haqda heç nə demir. Orta əsr salnaməçiləri, ümumiyyətlə, özləri haqqında xəsisliklə məlumat verirlər, Amma bizim tarixçinin adına əlavə olunan və mənşəcə kimliyini bildirən "türkman" ifadəsi məgər onun məşhur türk tayfalarından birinə mənsubluğunun sübutu deyilmi? Axı azərbaycanlıların etnogenezisində fəal iştirak etmiş türkman tayfası XV-XVII əsrlər tariximizin dövlət quruculuğu sahəsində böyük nüfuz və fəaliyyətə malik olmuş, müstəsna xidmət göstərmişdir. Səlcuqilərin tərkibində İrana, Azərbaycana və Kiçik Asiya torpaqlarına gələn türkmanlar sonralar tərəfdarı olduqları ağqoyunlulardan ayrılaraq qızılbaş tayfa birliyinin yaranmasında fəal iştirak etmişlər. Məgər Cənubi Azərbaycandakı Türkman, Türkmançay (bu toponim bizim ədəbiyyatımızda bu günədək səhvən
8
Ч.А.Стори. Персидская литература. Био-библиографической обзор. Переработал и дополнил. Ю.Э. Бретель, Москва 1972, Часть III, с. 1741. 9 İsgəndər bəy Türkman. Göst.əsər, I hissə. İrəc Əfşarın müqəddiməsi, səh. 15; Октан Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке, Баку, 1981, с. 24; А.Рахмани. Азербайджан в конце XVI и в XVII веке, Баку, 1981, с. 6.; S.M.Onullahi. XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi, Bakı, 1982, s. 17; Şahin Fazil Fərzəlibəyli. Azərbaycan və Osmanlı imperiyası XV-XVI əsrlərdə, II nəşr, Bakı, 1999, səh. 18. 10 İsgəndər bəy Münşi. Tarixe-aləmaraye Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi), Fars dilindən tərcümə edənlər Oqtay Əfəndiyev və Namiq Musalı, Bakı, 2009, səh. 4. 11 Yenə orada, II hissə, s. 873. Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|