Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Birinci məqalə
- İkinci məqalə
- Dördüncü məqalə
- Beşinci məqalə
- Yeddinci məqalə
- Səkkizinci məqalə
- Doqquzuncu məqalə
- On birinci məqalə
15
"Türkmənçay" kimi yazılır - Ş.F.), Türkmankəndi, eləcə də Göyçay və Bərdə rayonlarındakı türkman kəndləri 12 "türkman" toponimi ilə müstəqil əlaqədar deyilmi? Bugünkü İranda 60 min nəfərdən çox türkmanın (!) yaşadığı da məlumdur. 13 Türkman tayfa üzvləri haqqında belə məlumatların olması İsgəndər bəy Türkmanın mənşəyinin türk olması xüsusunda heç bir sorğu-sual doğurmur. Belə olan halda, qətiyyətlə deyə bilərik ki, "Tarixe-aləmaraye- Abbasi" kitabının müəllifi İsgəndər bəy Münşi Türkman azərbaycanlıdır!!!
Şah Abbas məiyyətinin tərkibində müxtəlif səfərlərə və hərbi yürüşlərə çıxan İsgəndər bəy əsasən İsfahanda yaşamışdır. Onun ailəsi və övladları haqqında da əsərində məlumat yoxdur, amma müəllif özünün ən yaxın qohumu kimi qardaşı oğlu Məhəmməd Salehi tərifləyir və bu şairin şerlərindən misallar gətirir ki, bu haqda aşağıda məlumat verəcəyik. İsgəndər bəy Şah Abbasla birlikdə Azərbaycanın, demək olar ki, bütün böyük şəhərlərində, o cümlədən Təbriz, Ərdəbil, Naxçıvan, Əhər, Xoy, Maku, Gəncə, Ordubad, Şamaxı, Bakıda olmuş, öz münşilik fəaliyyətinə uyğun tapşırıqları yerinə yetirmişdir. Bəzi müəlliflərə görə, İsgəndər bəy 1629-cu ildə vəfat etmişdir. Bu tarixin səhv olduğunu bildirən Ə.Rəhmani tarixçinin 1634-cü ildə öldüyünü göstərir ki, bu fikir həqiqətə tam uyğundur, çünki yazdığı "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"dən başqa, onun yenə də fars dilində yazdığı "Kitabe-tərəssol min münşəate-Xacə İsgəndər bəy Münşi" ("Xacə İsgəndər bəy Münşi tərəfindən yazılan sənədlər kitabı") və "Zeyle-tarixe aləmaraye-Abbasi" ("Dünyanı işıqlandıran Abbasın tarixinin ardı") kimi daha iki əsəri qələmə alınmışdır 14 ki,
"Zeyl...", əlbəttə, birinci kitabından sonra yazılmışdır. İsgəndər bəy səfəvi hökmdarları tarixinə həsr etdiyi öz məşhur əsərini iki variant halında hazırlamışdır. I variant hicri tarix ilə 1025-ci ildə (miladi 1616) tamamlanmış, II variant isə hicri 1038-ci ildə (miladi 1629) bitirilmişdir. Variantların birincisi həcm etibarilə çox böyük olan və 12 məqaləyə bölünən "Müqəddimə"ni
12 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, c. IX, Bakı, 1986, səh. 402. 13 D-r Məhəmməd Moin. Fərhənge-farsi, c. V, Tehran, h. 1378, səh. 387. 14 Ç.A.Stori. Göst. əsər. II hissə, s. 873-874; Ə.Rəhmani. Göst. əsər, səh. 17. 16
və müəllif tərəfindən "Səhifə" adlanan iki cildi əhatə edir. Variantların ikincisi isə yenə "Səhifə" adlanan üç cildi əhatə edir ki, I cilddə 12 məqalə əks olunur, lakin qədim Tehran nüsxəsinə əsasən İrəc Əfşar "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin I məqaləsini sonrakı 2-12- ci məqalələrdən ayırmış və həmin 11 məqalə kitabın ikinci hissəsinin 1099-1116-cı səhifələrində verilmişdir.
şəcərəsini və ondan əvvəlki 4 səfəvi hökmdarının (I Şah İsmayıl, I Şah Təhmasib, II Şah İsmayıl və Şah Məhəmməd Xudabəndə) tarixçəsini, qalan 11 məqalə isə birinci məqalə kimi müfəssəl olmadan tam yığcam şəkildə Şah Abbasın fərdi xüsusiyyətlərini, habelə quruculuq işlərini və hərbi-siyasi fəaliyyətini əhatə edir. 15
illərini əhatə edən hicri 1033 (miladi 1624)-cü ildən sonra yazılmışdır. 16 Möhtərəm oxucu, indi isə həmin 11 məqalənin təkcə sərlövhələrinə diqqət yetirmək müəllifin Şah Abbasa olan böyük məhəbbət və ehtiramının inikası kimi diqqətəlayiqdir. İsgəndər bəy onların adlarını bir-bir belə sadalayır və onlara bir neçə səhifə ayırrr:
dərgahına diqqət və hədsiz bağlılığının (esteğraq) zikridir; Üçüncü məqalə: [O həzrətdə] təqdir səhifəsinə uyğun ilahi məhəbbət və biliyin oturuşu (esabat), habelə gördüyü işlərin gözəlliyi haqqında;
rütbəsinin ləyaqəti, baş verən təhlükələrin və xoş sonluqla başa çatan səadətli qranların (ulduzların nəhslik və bədbəxtliklərindən qurtulma - Ş.F) zikri; Beşinci məqalə: [O həzrət tərəfindən] ədalətpərvərliyin, yolların əmniyyətinin və insanların yaşayış şəraitinin yüksəldilməsi barədə;
olan sərt hökmlərin icrası haqqında; Yeddinci məqalə: [O] həzrətin cahandarlıq tərzi (ayin) və hökmranlıq etmə qaydaları haqqında;
15 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, s. 874; İsgəndər bəy Münşi. Tarixe-aləmaraye- Abbasi (Oqtay Əfəndiyev və Namiq Musalı tərcüməsi), səh. 9. 16 İsgəndər bəy Türkman. Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), Müqəddimə, səh. 18. 17
(bitəəyyoni), dərvişanə xisləti (dərvişnehadi), xudbin olmaması (bitəkəllofi) və onda iki təzadlı xüsusiyyətin mövcudluğu haqqında; Doqquzuncu məqalə: [O həzrətin] xidmətkarların hüquqi haqlarını qoruması və onların mülkiyyətlərinə toxunmamasının zikri;
onun aləmdəki vəziyyət və ümmət təbəqələri ilə tanışlığı haqqında; On birinci məqalə: O həzrət tərəfindən xeyriyyə təsisatları və imarətlər inşasının zikri; On ikinci məqalə: [O həzrətin] Humayun hakimiyyəti vaxtı baş verən hadisələr, müharibələr və qələbələrin zikri." 17
sərlövhələri "Fars ədəbiyyatı" kitabında olduqca yığcam tərcümə olunmuşdur. 18
müəllif II cildi davam etdirməyə başlayır və onun qələmi Şah Abbasın taxta cülusundan başlayaraq onun hakimiyyətinin ilk otuz ilini yazmağa yönəlir (1587-1616-cı illər). III cild isə 1629-cu ilədək davam edir. İsgəndər bəy Münşi mükəmməl savada malik şəxs olmuşdur ki, bunu onun qələmindən çıxan hər cümlə sübut edir. Siyasi hadisələr haqqında nisbətən asan və hamının başa düşəcəyi bir dillə yazmışdır, qalan məsələlər isə (elmi, iqtisadi, dini-ideoloji, diplomatik və s.) olduqca qəliz söz, cümlə və ibarələrlə ifadə olunmuşdur. Kitabı oxuyarkən səfəvi sarayının görkəmli münşisi olan İsgəndər bəy həm də şeri, musiqini, yaşadığı dövrün rəvacda olan elmlərini mükəmməl bilən bir sima kimi nəzəri cəlb edir. İsgəndər bəy Münşinin qələmə aldığı bu məlum mənbənin müxtəlif əlyazma nüsxələri (tam, yaxud hissələrlə) dünyanın bir çox ölkələrindəki kitabxanalarda hifz olunmaqdadır. "Fars ədəbiyyatı" kitabının məlumatına əsasən bilmək olur ki, bir çox məşhur şəhərlərdə (Moskva, Leninqrad, Daşkənd, İstanbul, Edinburq, Kabul, Bağdad, Tehran, Berlin, İrəvan, Lahur, Pəncab, Məşhəd,
17 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (Şahin Fazil tərcüməsi), Bakı, 2010, səh. 676-710. 18 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, səh. 874-875. Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|