Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
23
məktubun surəti, bir osmanlı döyüşçüsünün Şah Abbasın Bağdad üzərinə hücumu zamanı öz ölkəsinə göndərdiyi osmanlı üslubunda yazdığı namə, Roma papasının Şah Abbasa ünvanladığı məktub kitabın qiymətini daha da artıran və bizə miras qalan epistolyar irs sayıla bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, XVII əsrdə səfəvi və osmanlı saraylarından Qərb ölkələrinə göndərilən rəsmi dövlət məktubları, əsasən, fars, qismən də türk dillərində yazılırdı. Məsələn, 1618-ci ildə Rusiya çarı tərəfindən Səfəvi hökmdarının yanına yollanan yüksək dərəcəli elçinin göndərdiyi məktub türk dilində yazılmışdı. İsgəndər bəy yazır: "Həmçinin bu il o uca sülalənin (romanovların - Ş.F.) mötəbər əmir və knyazlarından (kənnas) ibarət böyük bir elçi heyəti Xəzər dəryası və o çöllərdən keçərək Şirvanın Dərbəndinə gəldi və Humayun şah məiyyətinin ardınca Ərdəbildən [çıxıb] Qəzvin darüssəltənəsinə çatdı. O elçi də Səadət [abad] meydanında şahla görüş səadətinə yetişdi və mütərcim [tərcoman] vasitəsilə padşah tərəfindən özlərinin ehtiyac (niyazməndi) xahişini və möhkəm birlik (ettehad) istəyini ərz edərək, türk dilində yazılmış uzun bir məktubu şaha təqdim etdi". 35
Türkman və Şah Təhmasibin qızı Fatimə Sultanın toyu münasibətilə həmin xanımda gözü olan, lakin "bəzi məsləhətlərə görə" məqsədinə çata bilməyən Müseyib xan Şərəfəddinoğlu Təkəlinin incik tərzdə Azərbaycan dilində yazdığı bir rübai poeziya dilimizin səciyyəvi xüsusiyyətləri baxımından olduqca maraqlıdır. "Tarixe-aləmaraye- Abbasi"də oxuyuruq: "Əmir xanın toyu oldu..., cənnətməkan şahın qızı Fatimə Sultan xanım Əmir xanın evinə aparılıdı... Müseyib xan özünü Əmir xandan yüksək tuturdu. Səltənət dənizinin həmin pakizə gövhərində (yəni Fatimə Sultan xanımda - Ş.F.) onun da gözü var idi, lakin bəzi məsləhətlərə görə bu iş baş tutmadı və o böyük töhfə Əmir xana nəsib oldu. Müseyib xan razılıq barmağını gözünün üstünə qoyub, şahın əmri ilə solduşluğu qəbul etdi, türkcə bu rübaini yazıb İsgəndər şanlı nəvvaba (Şah Məhəmməd Xudabəndəyə - Ş.F.) göndərdi:
35 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (Şahin Fazil tərcüməsinin əlyazması), II hissə, səh. 940. 24
Ey şahe-cəhan, biəsər oldi deməgim, "Dutdi qəm-əli, ələm tikani-ətəgim. Yüzyildi ki, xidmətimlə dərgahində! Solduş əməgimə döndi axir əməgim" 36
İndi də əsərdə işlənən bir vacib istilah barədə misal gətirmək istərdik: "azərbaycanlı (azərbaycani)" istilahı. İsgəndər bəy "azərbaycanlı" sözünü əsərinin bir neçə yerində işlədir. Mən şəxsən bu istilahın o dövrün başqa farsdilli mənbələrində verilməsinə hələlik təsadüf etməmişəm. İsgəndər bəy isə yazır: "[Əlahəzrət] müzəffər əsgərlərin bir dəstəsini Məhəmməd Tağı bəy Təbrizi adlı azərbaycanlı (azərbaycani) tüfəngçilərin minbaşısının (minbaşiye- tofəgçiyane-azərbaycani) sərkərdəliyi altında o qala üzərinə yolladı". 37
Yaxud "İsmayıl bəy Tüfəngçibaşı iki yüz nəfər azərbaycanlı (azərbaycani) tüfəngçi ilə həmin qalanın (Gürcüstanın Torağan qalası - Ş.F.) mühafizəsinə təyin olundu". 38
Azərbaycanlı (azərbaycani) ifadəsi kitabın başqa yerində də nəzərimi cəlb etdi: "Ondan sonra azərbaycanlı (azərbaycani) tüfəngçilərin (töfəgçiyane-azərbaycani) minbaşısı Məhəmməd Tağı bəy Təbrizi gələrək, cəngin necə aparılması, savaşın xüsusiyyətləri və əsir götürülənlərin adları barədə təfsilatla məlumat verdi". 39
Mühüm tarixi mənbə olan "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsəri, demək olar ki, bütün Şərq ölkələrində səda doğurmuşdur. XIX əsrin çox böyük mütəfəkkirlərindən olan Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) tərəfindən də oxunan zəngin məlumatlı bu qaynaqdakı bir epizod məşhur "Aldanmış kəvakib" ("Aldanmış ulduzlar") povestinin əsasını təşkil etmişdir. Belə ki, Şah Abbas hakimiyyətinin 7-ci ilində (1592) saray münəccimləri ulduz falı vasitəsilə "həyatına təhlükə yaranacağını" bu gənc səfəvi padşahına bildirmiş və onlar təhlükənin qarşısını qabaqcadan almaq üçün "ulduzları aldatmaq"
36 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), I cild, səh. 260. 37 Bu misal və sonrakı daha iki misal "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin 11 kitabındandır (Bax: İrəc Əfşar nəşri, səh. 874). II kitabın tərəfimizdən tərcümə olunan əlyazma nüsxəsi nəşriyyatda hələ səhifələnmədiyi üçün əsərin İrəc Əfşar nəşrinə istinad etməli olduq - Ş.F.). 38 Yenə orada. 39 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), I cild, səh. 936. 25
tədbiri barədə düşünmüşlər. Münəccimlər şahdan müvəqqəti olaraq şahlıqdan əl çəkməsini, onun əvəzində isə ölüm cəzasına məhkum olunan bir "nöqtəvi" kafirinin 40 padşahlıq taxtına əyləşməsini xahiş etdilər. Şahın yerinə üç gün şah olan Yusif Sərrac ("Tarixe- aləmaraye-Abbasi"də bu ad "usta Yusifiye-tərkeşduz", yəni "yəhərtikən usta Yusifi", yaxud "Mövlana Yusifi" kimi verilir - Ş.F.) dövlətdə baş verəcək təhlükənin artıq sovuşduğu üçün dərhal öldürüldü. 41
Abbasqulu ağa Bakıxanov da (1794-1847) İsgəndər bəyin bu tarixi mənbəyindən bəhrələnmişdir. 42
yaşayan, habelə dünyanı tərk edən azərbaycanlı yazarlar o qədər yazmışlar ki!.. Bu işdə böyük xidməti olmuş Ə.Ə.Rəhmanini yuxarıda xatırladıq. Onun hər iki monoqrafik əsərində (namizədlik və doktorluq dissertasiyaları) İsgəndər bəyə hörmət və "Tarixe- aləmaraye-Abbasi"yə diqqət vardır. Birinci monoqrafiya bütövlüklə, ikincisi isə qismən o salnaməçinin materiallarından istifadə olunmaqla yazılmışdır. Prof. O.Ə.Əfəndiyev "Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrdə" adlanan kitabında 78 dəfə İsgəndər bəy Münşini xatırlamış, dəfələrlə onun salnaməsinə istinad etmişdir. Prof. M.X.Heydərov "XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində sosial- iqtisadi münasibət və sənətkarlıq təşkilatları" və "XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərləri və şəhər sənətkarlığı" monoqrafiyalarında istinadlarının 30-nu İsgəndər bəyin əsərinə əsaslanaraq elmi dövriyyəyə gətirmişdir. Prof. S.M.Onullahi "XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi" üzərində işləyərkən 23 dəfə "Tarixe- aləmaraye-Abbasi”dən bəhrələnmişdir. Prof.
Ş.F.Fərzəliyev "Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun "Əhsənüt- təvarix" əsəri üzrə)" və "Azərbaycan və Osmanlı imperiyası XV- XVI əsrlərdə" monoqrafiyalarında 12 dəfə İsgəndər bəy Münşiyə
40 Nöqtəviyyə - Bu cərəyanın nümayəndələri "nöqtəvilər", yaxud "pəsixanilər" adlanırdılar. Mahmud Pəsixani Gilani adlı bir şəxs hicri 800-ci ildə "nöqtəvi" adlandırdığı bir məzhəb yaratdı. Əvvəllər hürufiçilərdən olan Mahmud sonradan bu cərəyanı tərk etdi və "nöqtəviçi" oldu. Onun bu yeni məzhəbi səfəvi şahları tərəfindən aradan götürüldü, çünki nöqtəvilər bütün yaranışın və hər şeyin əsasını təkcə torpaqda görür, ölümdən sonra yenidən dirilməyə (rəstaxiz), cənnətə və cəhənnəmə inanmırdılar (Bax: D-r M.Moin, c. VI, səh. 2141). 41 Tarixe-aləmaraye-Abbasi /İrəc Əfşar nəşri/, II hissə, səh, 887; Ə.Ə.Rəhmani. Göst. monoqrafiya, səh. 28-29. 42 A.Bakıxanov. Gülüstani-İrəm, Bakı, 1951, səh. 93. Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|