Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 etmək lazımdır ki, Naxçıvan dairəsində yerləşdirilən ailələr çox sıx şəkildə məskunlaşmışdır. Belə ki, Naxçıvan şəhərinə 416, Cəhri kəndinə 151, Küznüt kəndinə 72 erməni ailəsi yerləş- dirilmişdi. 1 Köçürmənin sonrakı mərhələlərində Naxçıvan diyarında yerləşdirilmiş erməni ailələrinin sayında dəyişiklik olduğu nə- zərə çarpır. İ.Şopenin göstərdiyi kimi, artıq 1831-ci ildə Nax- çıvan diyarında gəlmə erməni ailələrinin sayı 2387 olmuşdur 2 . «Statistik təsvir»də verilən ailə sayı arasında fort 164 ailəyə bə- rabərdir. Fikrimizcə, köçüb gəlmiş ermənilərin sayının çoxlu- ğundan, boş və bərəkətli torpaqların çatışmazlığından, sonralar, yəni 1831-ci ilə qədər bu 164 erməni ailəsi Naxçıvan diyarından köçüb Azərbaycanın sabiq İrəvan və Qarabağ xanlıqları, habelə digər bölgələrində yerləşmişdilər. Gəlmə ermənilər Naxçıvan və Ordubad dairələrinin bərəkətli torpaqlarında özlərinə məskən seçmişdilər. Məsələn, Naxçıvan dairəsinin Dərələyəz mahalına 507, Naxçıvan mahalına 941 erməni ailəsi yerləşdirilmişdir. Ordubad dairəsində isə gəlmə ermənilərlə ən çox məskunlaşmış mahal Bilev mahalı idi (171 ailə). İ.Şopenin tərtib etdiyi cədvəldən görünür ki, gəlmə ermə- nilər, yerli ermənilərin sayı az olan mahallarda yerləşdirməyə üstünlük verilmişdi. Misal üçün, 150 erməni ailəsi olan Nax- çıvan mahalına daha 941 ailə yerləşdirilərək onların sayını 1041- ə qaldırmaqla yerli azərbaycanlıların sayını (979 ailə) üstələmiş- lər. 58 erməni ailəsi olan Dərələyəz mahalına daha 50739 ermə- ni ailəsi yerləşdirilmişdilər. 3 Çar Rusiyası sabiq Naxçıvan xan- lığının ərazisində azərbaycanlıların sayını bu üsulla azaltmağa çalışmışdır. Köçürmə siyasətində nəzərə çarpan bir cəhət də, ermənilərin heç ayaqları dəyməyən mahallarda yerləşdirilməsi olmuşdur. Belə ki, əhalisi yalnız 282 azərbaycanlı ailəsindən ibarət olan 1 Yenə orada, s. 125-127. 2 И.Шопен.. Göstərilən əsəri, s. 635-638. 3 И.Шопен. Göstərilən əsəri, s. 635-638. 43 Məvazi-Xatun mahalında 216 erməni ailəsi, əhalisi 767 azər- baycanlı ailəsindən ibarət Ordubad şəhərində isə 36 erməni ailə- si yerləşdirilmişdir. 1 Köçürmə siyasəti nəticəsində Naxçıvan di- yarında həm süni şəkildə erməni (xristian) əhalisinin sayı artırıl- mış, həm say baxımından azərbaycanlılar ilə ermənilər arasında olan nisbət dəyişdirilmiş, həm də Naxçıvan diyarının bütün ma- hallarına ermənilər yerləşdirilmişdi. Bununla da çar hökuməti yenicə ələ keçirdiyi İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını xristianlaş- dırmaq yolunda çox ciddi addımlar atmağa başlamışdır. Yuxarıda dediklərimizə əlavə edək ki, köçürməyə qədər əgər. Naxçıvan bölgəsində 530 xristian, o cümlədən erməni ailə- si var idisə, Türkmənçay müqaviləsindən sonra buradakı xris- tianların sayı 4 dəfə artırılaraq 2137 nəfərə çatmışdır. Ordubad dairəsində isə 400 erməni ailəsi var idisə, köçürmə siyasəti tət- biq olunmağa başladığı vaxtdan buranın erməni əhalisinin sayı 62,5% artırılaraq 650-yə çatdırılmışdır. 2 Çar hökumətinin köçürmə siyasətinə qədər Naxçıvan diya- rının əhalisinin böyük əksəriyyəti azərbaycanlılar idi, bu vaxt bu- rada 5538 azərbaycanlı ailəsi yaşayırdı ki, onların da sayı 24385 nəfərə bərabər idi. Halbuki erməni ailələrinin sayı köçürməyə qədər 930 idi (və yaxud 5078 nəfər). 3 Göründüyü kimi, köçürmə siyasətinə qədər Naxçıvan diyarının əhalisinin 82,8%-ni azərbaycanlılar təşkil edirdi, erməni əhalisinin sayı isə 17,2%-ə bərabər idi. Mövzudan bir qədər uzaqlaşaraq, qeyd etməliyik ki, hazırda Azərbaycan torpaqlarına göz dikən erməni təcavüzkarları, ermə- ni ideoloqlarının üzdəniraq nəzəriyyələrinə əsaslanaraq, heç bir dəlilləri olmadan, ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında, xüsu- silə Naxçıvan diyarında və Qarabağda yaşamalarını az qala era- mızdan əvvəlki dövrlə əlaqələndirirlər. Bu qeyri-elmi fikri ifşa edən Azərbaycan alimlərinin əksəriyyəti, xüsusilə Z.M.Bün- 1 Yenə orada. 2 И.Шопен. Göstərilən əsəri, s. 635-638. 3 Yenə orada. 44 yadov, İ.H.Əliyev, M.A.İsmayılov, F.Məmmədova və başqaları mövcud tarixi sənədlərə arxalanaraq ermənilərin Naxçıvan və Qarabağ bölgələrində məskunlaşmalarını 1828-ci ildə imzalanan Türkmənçay müqaviləsi ilə əlaqələndirirlər. Bu məsələdən bəhs olunarkən, nədənsə 1829-cu ildə imzalanmış Ədirnə müqaviləsi xatırlanmır. Halbuki həmin tarixi aktlara (Türkmənçay və Ədir- nə müqavilələrinə), ikinci Rusiya-İran müharibəsinə və 1828- 1829-cu il Rusiya-Türkiyə müharibəsinə rus tarixçiləri və hərb- çiləri tərəfindən xüsusi kitablar da həsr olunmuşdur. Həmin ki- tablardan ən maraqlısının müəllifi S.Qlinka 1 və əsərindən isti- fadə etdiyimiz İ.Şopendir. Bu məsələyə XX əsrin əvvəllərində N.Şavrov da toxunmuşdur. 2 S.Qlinkanın yazdığına görə, Türk- mənçay müqaviləsindən üç ay yarım keçmiş, Rusiyanın yeni ərazilərinə, daha doğrusu çar Rusiyası tərəfindən işğal olunmuş sabiq Naxçıvan, İrəvan və Qarabağ xanlıqlarına 40000 erməni köçürülmüşdür. Bu «köçürmənin» təşəbbüsçüsü milliyyətcə erməni olan X.Y.Lazarev idi. O, hələ ikinci Rusiya-İran müha- ribəsi bitməmiş, 1827-ci ildə ermənilərin Şimali Azərbaycana köçürülmələrinin layihəsini tərtib edərək, çar hökumətinə təqdim etmişdi. Bu layihənin ana xəttini Rusiya imperiyasının tərkibində «Erməni çarlığının bərpa olunması» təşkil edirdi. Həmin ideya Rusiyanın hakim dairələri üçün İranla Türkiyə sərhədlərində xristianlardan ibarət olan vilayətin yaradılmasına bir bəhanə oldu. 1828-ci ilin mart ayında general-adyutant A.X.Benkendorf X.Y.Lazerevin layihəsini imperator I Nikolaya təqdim etdi. Həmin bədnam layihədə «Qədim Ermənistana» aid olan yerlərin adı çəkilmişdir: Naxçıvan, İrəvan, Şəki, Şamaxı xanlıqlarının əraziləri. İmperator I Nikolayı hər şeydən əvvəl, Türkiyə və İranla, yəni müsəlman ölkələri ilə sərhəd zonalarını möhkəmləndirmək daha çox maraqlandırdığı üçün o, 1828-ci il martın 21-də xüsusi 1 S. Qlinka. Göstərilən əsəri. 2 Н.Шавров. Русская колонизация на Кавказе. Вопросы колонизации. - СПб. 1911. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|