Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
14 çox dürüst məlumata rast gəlirik. «Təzkirət əl-mülük» əsəri həm də ona görə qiymətli mənbə hesab edilir ki, məhz onun köməyi ilə Naxçıvan diyarının inzibati-ərazi bölgüsündə, istər XVIII əsrin birinci rübünədək, istərsə də ondan sonrakı dövrdə baş vermiş dəyişiklikləri izləyə bilirik. XVIII əsrin ikinci yarısına aid yerli faktiki materiallara gəldikdə isə cəsarətlə demək olar ki, belə tipli sənədlər yox dərəcəsindədir. Məsələ burasındadır ki, XVIII əsrin ikinci ya- rısından başlayaraq, Türkmənçay (1828) müqaviləsinə qədərki dövrdə, Naxçıvan xanlığında gedən feodal-ara müharibələri və yadelli işğalçılara qarşı mübarizə, birinci (1804-1813) və ikinci (1826-1828) Rusiya-İran müharibələri dövründə Naxçıvan xan- lığı ərazisinin müharibələr meydanına çevrilməsi faktları, Nax- çıvan xanlığının həm siyasi və həm də təsərrüfat həyatına zərbə endirmişdi. Bu müharibələr Naxçıvan xanlığında məhsuldar qüvvələrin zəifləməsinə, maddi mədəniyyət abidələrinin, o cüm- lədən yazılı mənbələrin məhv olunmasına gətirib çıxartmışdı. Belə bir vəziyyət Naxçıvan xanlığına aid olan bir çox faktların üzə çıxarılmasında çətinlik törədir. 1936-cı ildə Tiflis şəhərində nəşr olunmuş «XVII-XIX əsrlərdə Naxçıvan əlyazmaları sənəd- ləri», 1 mübaliğəsiz demək olar ki, Naxçıvan xanlığına aid olan yeganə yerli materiallardır. Həmin külliyyata dair sənədlər əsasən torpaq mülkiyyətinə aid olsa da, xanlıqlar dövründə Nax- çıvanda mövcud olan feodal münasibətləri haqqında təsəvvür yaratmaqda tədqiqatçılara kömək edə bilir. Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixinin bir çox problemləri Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal edildiyi və ondan bir qədər sonrakı dövrdə rus müəllifləri tərəfindən qələmə alınmış ilk mənbə xarakteri daşıyan əsərlərdə əks olunmuşdur. Bu əsərlər içərisində, 1833-cü ildə V.Qriqoryev tərəfindən tərtib edilmiş «Naxçıvan əyalətinin statistik təsviri» kitabı 2 1 Нахчиванские рукописные документы XVII-XIX вв.- Передняя Азия в документах (Серия памяти Ю. Н. Марра). Т. 1, Тбилиси, 1936. 2 Статические описание Нахичеванской провинции, составленное В. Г. - СПб, 1933 (bundan sonra: NƏST). 15 tədqiqatımız üçün daha faydalı mənbə olmuşdur. Əsərdə tədqiq etdiyimiz dövrdə Naxçıvan diyarının fiziki coğrafiyası, iqlimi, ərazisi, inzibati-ərazi bölgüsü, şəhərləri və şəhər həyatı, sənətkarlıq, ticarət, əkinçilik, maldarlıq, əhalinin sayı, etnik və sosial tərkibi və s. sahələrlə bağlı olan məsələlər haqqında ətraflı məlumat verilir. Belə əsərlərdən biri də İ. Şopenin yazmış olduğu «Rusiyaya birləşdirmə dövründə erməni vilayətinin vəziyyətinin tarixi abidəsi»dir. 1 Müəllifin özünün etiraf etdiyi kimi, o, bu əsəri qraf Paskeviçin tapşırığı ilə 1829-cu ilin aprelindən yazmağa baş- lamış və 1832-ci ilin mayında tamamlamışdır. İ.Şopenin əsərinin adında yalnız «Erməni vilayətinin» adının çəkilməsinə baxma- yaraq, əslində o, Rusiya işğalları dövründə İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının təsvirinə həsr olunmuşdur. Əsərin adının belə adlanması da təsadüfi deyildir. Belə ki, 1828-ci ildə Türk- mənçay müqaviləsi imzalandıqdan bir qədər keçdikdən sonra martın 21-də rus çarı I Nikolayın xüsusi fərmanı ilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqları ləğv edilərək onların yerində «Erməni vilayəti» adlı süni, qondarma inzibati-ərazi vahidi yaradılmışdı 2 . Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, İ.Şopenin əsəri rus işğalları dövründə meydana gəlmiş digər əsərlərdən faktiki materialların zənginliyi ilə xeyli fərqlənir. XVIII əsrin ikinci yarısı – XIX əsrin əvvəllərinə aid olan arxiv sənədləri də azlıq təşkil edir. Belə sənədləri az-çox Rusiyanın arxivlərində müşahidə etmək mümkündür. Bütün XVIII əsr boyu Rusiya dövləti Cənubi Qafqazı ələ keçirmək, mənimsəmək məqsədi ilə bu diyarı hərtərəfli öyrənməyə səy göstərmiş və buraya göndərdiyi diplomatlara, hərbi xadimlərə, məmurlara, hətta tacirlərə də xüsusi tapşırıqlar vermişdir. Onla- rın yazılı surətdə mərkəzə verdikləri məlumatlar hazırda Rusiya- nın bir çox arxivlərində saxlanılmaqdadır. Həmin arxiv sənəd- 1 И.Шопен. Исторический памятник состояния Армянской области в эпоху ее присоединения к Российском империи - СПб.,1852. 2 Bu inzibati bölgü 1850-ci ilə kimi lavam etmiş və «İrəvan quberniyası» ilə əvəz olunmuşdur. Naxçıvan diyarı da həmin quberniyaya daxil edilmişdir. 16 lərindən, birinci və ikinci Rusiya-İran müharibələri dövründə rus zabitlərinin Sankt-Peterburqa göndərdikləri məktubları, Qafqaz- da olan rus ordusunun qərargahının sənədləri, Naxçıvanın hakim feodallarından, xüsusilə Kəlbəli xanın, Cəfərqulu xanın rus dilinə tərcümə olunmuş məktubları, habelə Kartli-Kaxetiya çarı II İraklinin Naxçıvan xanlığına olan münasibətinə dair Rusiya- nın dövlət xadimlərinə yazdığı məktubları və s. göstərmək olar. Tədqiq etdiyimiz mövzu üçün Kartli-Kaxetiya çarı II İrak- linin yanında olmuş (1783) rus ordusunun polkovniki S. D. Burnaşevin mərkəzə göndərdiyi raportlarında, xüsusilə zəngin faktlar vardır ki, onlar da Rusiyanın əsas etibarilə, Mərkəzi Döv- lət Hərbi Tarixi Arxivində hifz olunur. Arxiv sənədləri arasında II Yekaterinanın, Q.A.Potyomkinin, D.P.Sisianovun və başqala- rının fərman, raport və məktublarında da maraqlı məlumatlar vardır. 1 Məlum olduğu kimi, 1816-cı ildə rus generalı A.Y.Yermolovun başçılığı altında Rusiya imperiyasının nüma- yəndəliyi İrana göndərilmişdi. Həmin diplomatik missiya və A.Y.Yermolovun apardığı danışıqlar haqqında tarixi ədəbiy- yatda geniş məlumatın olmasına baxmayaraq, nədənsə A.Y.Yer- molovun Naxçıvanda olması və Kəlbəli xanla danışıqları bu günə kimi Azərbaycan tarixşünaslığında öz əksini tapmamışdır. Halbuki Yermolovun «jurnalında» və onu müşayiət edənlərin yol qeydlərində, Yermolovun Kəlbəli xanla görüşü haqqında maraqlı məlumat verilir. Xüsusilə bu mövzunun tədqiqatı ilə əlaqədar Kəlbəli xanın rus generalı ilə söhbəti böyük maraq doğurur: birinci, ona görə ki, Kəlbəli xanın sözlərindən aydın olur ki, hüquqi cəhətdən İrandan asılı olsa da, onun qəlbən İran hakimiyyətinə nifrət bəslədiyi hiss olunur. Unudulmamalıdır ki, İran şahı Ağa Məhəmməd şah Qacar 1797-ci ildə onu dünya işığından məhrum etmişdi. İkinci, danışıqların gedişindən aydın olur ki, gözləri çıxarılmış bu şəxs vətəninin müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparmaq naminə, yenə də ruhdan düşməmiş, xanlığın siyasi həyatında fəal iştirak etmişdir. 1 РГВИА, ф.ВУА, д.4259. 6164. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|