Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
17 Rusiya tərəfindən edilən işğal ərəfəsində Naxçıvan xanlığı haqqında çox qiymətli məlumatlara, həmin dövrdə diplomatik fəaliyyət göstərən görkəmli rus yazıçısı A.S.Qriboyedovun ya- zılarında da təsadüf edilir. 1 Tədqiqat obyektimiz olan Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixini daha geniş işıqlandırmaq üçün XIX əsrdə yaşamış bəzi rus tarix- çilərinin əsərlərindən də geniş istifadə edilmişdir. Göstərmək lazımdır ki, XIX əsr rus tarixçilərinin əksəriyyəti baş vermiş tarixi hadisələrin mahiyyətini açmağa və onları hərtərəfli təhlil etməyə o qədər də maraq göstərmişdilər. Bu tarixçilər hər vasitə ilə rus çarizminin Qafqazdakı işğalçı siyasətinə haqq qazandır- mağa çalışır və bu məqsədlə, hətta faktları saxtalaşdırmaqdan belə çəkinmirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, XIX əsr rus ta- rixçilərinin Qafqaz bölgəsində gedən siyasi və tarixi coğrafi proseslərə həsr olunmuş əsərlərinin əhəmiyyətini azaltmaq ol- maz. Belə müəlliflərdən biri XVIII əsrin sonlarında (1796), rus qoşunlarının tərkibində Azərbaycanda olmuş akademik P.Q.Butkovdur. Rusiyanın müxtəlif arxivlərində saxlanan sənəd- lərə yaxından bələd olan P.Q.Butkovun əsəri elmi əhəmiyyətini bu gün də itirməmişdir. 2 Onun əsərində Qafqazın digər bölgələri kimi, Naxçıvan diyarının da tarixi-coğrafiyasına aid maraqlı faktlar və materiallar verilir. Digər rus tarixçisi N.F.Dubrovinin əsərində 3 hərbi tarixə üstünlük verilsə də, Naxçıvanın tarixi- coğrafiya məsələlərinə də toxunulmuşdur. XIX əsr rus müəlliflərinin bilavasitə Naxçıvan xanlığının tarixinə, ilk növbədə isə onun tarixi-coğrafiyasına həsr olunmuş əsərləri böyük maraq doğurur. Bu baxımdan K.N.Nikitinin 1 А.С.Грибоедов. Записка о переселении армян из Персии в наши области. Сочинение в двух томах. Т. II - М.: Изд: «Правда», 1971, с. 339-341. 2 П.Г.Бутков. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1802гг. ч. 1-3. - СПб, 1869. 3 Н.Ф.Дубровин. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. I- III. - СПб,1871. 18 «Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan qəzası» 1 adlı məqaləsini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Əsər tədqiq etdiyimiz dövrdən xeyli sonra, 1882-ci ildə yazılsa da, müəllifin tez-tez xanlıqlar dövrünə müraciət etməsi, ondan mötəbər məxəz kimi istifadə etməyə əsas verir. Məsələn, Naxçıvan qəzasının sərhədlərindən bəhs edən müəllif yazır ki, onun ərazisi «Naxçıvan xanlığının əra- zisinə tamamilə uyğundur». 2 K.N.Nikitinin əsərində xanlıqlar dövrünə aid olan sosial-iqtisadi xarakterli çoxlu fakta rast gəl- mək mümkündür. Naxçıvan xanlığının siyasi-tarixi ilə bilavasitə bağlı olan əsərlər içərisində S.P.Zelinskinin XIX əsrdə yazmış olduğu mə- qaləsi 3 üzərində xüsusilə dayanmaq lazımdır. Coğrafi və statistik materiallarla zəngin olan bu məqalədə Naxçıvan xanlığının iqlim şəraitinin və əhalinin məşğuliyyətinə, ilk növbədə kənd təsərrüfatının vəziyyətinə olan təsiri haqqında zəngin materiallar verilir. XIX əsrin ortalarında yaşamış digər rus tədqiqatçısı N.Engelqardt da Naxçıvan xanlığına xüsusi məqalə həsr etmişdir. Doğrudur, müəllifin özünün etiraf etdiyi kimi, məqalə 4 Naxçıvan xanlığının Rusiya tərəfindən işğal edilməsindən 20 il sonra yazılsa da, orada Naxçıvan şəhərinin tarixinə, diyarın tarixi-coğrafiyasına həsr olunmuş xeyli material toplanmışdır. Görkəmli şərqşünas İ.P.Petruşevski yazır ki, II Rusiya-İran müharibəsi nəticəsində Rusiya dövlətinin tərkibinə daxil olduq- dan sonra da Naxçıvan xanlığı 1840-cı ilədək mövcud olmuş- dur. 5 Bu o deməkdir ki, XIX əsrin 40-cı illərindən, keçmiş Nax- 1 К.Н.Никитин. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд.- Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа (bundan sonra СМОМПК), вып. П. Тифлис. 1882. 2 К.Н.Никитин. Город Нахичевань и Нахичеванский уезд. 3 С.П.Зелинский. «Три магала» (Нахичеванский, Ордубадский, Дарала - гезский). - Сборник сведений о Кавказе. Т.VII.Тифлис,1880. 4 К.Энгельгардт. Нахичевань. - «Кавказский календарь на 1852 г.». Тиф - лис, 1851. 5 И.П.Петрушевский. Система русского колониального управления в Азербайджане в 1 половине XIX в. Колониальная политика россий - 19 çıvan xanlığının ərazisində xanlıq üsul-idarəsi davam etmişdir. Müasir rus tarixçisi N.P.Boqdanova da demək olar ki, belə bir fikirdədir. O yazır: «...çarizm öz ağalığının birinci dövrlərində Azərbaycanda xanlıq idarə üsulunu saxlamışdı» 1 . Əsərlərinə istinad etdiyimiz alimlərin fikirlərindən belə qə- naətə gəlmək olar ki, Naxçıvan xanlığı Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonrakı dövrlərdə yazılmış əsərlərdən də Naxçıvan diyarının tarixi üzrə ilk mənbə kimi istifadə oluna bilər. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan tarixşünaslığında Naxçıvan diyarının siyasi-tarixi xüsusi tədqiqat obyekti ol- mamışdır. Bununla belə, diyarın sosial-iqtisadi, siyasi həyatının müxtəlif aspektləri ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmiş- dir. Bu baxımdan R.Məmmədovun orta əsr Naxçıvan şəhərinin tarixinə həsr olunmuş monoqrafiyası işlədiyimiz mövzu üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 2 Müəllif zəngin mənbələr əsasında yazdığı bu əsərində, Naxçıvan şəhərinin iqtisadi inkişafını işıq- landırmaqla yanaşı, bölgədə orta əsrlərdə cərəyan edən siyasi hadisələrin şəhər həyatına göstərdiyi təsir haqqında da ətraflı məlumat vermişdir. Naxçıvan diyarının siyasi-tarixinin ayrı-ayrı məsələləri M.X.Heydərovun əsərində 3 də işıqlandırılmışdır. Bütövlükdə Azərbaycan miqyasında sənətkarlığın inkişafını və şəhərlərin vəziyyətini tədqiq edən müəllif, Naxçıvan diyarının şəhərləri və şəhər iqtisadiyyatı məsələlərinə də xeyli diqqət vermişdir. Onun Ordubad, Əylis, Culfa və Aza şəhərləri haqqındakı fikirləri tədqiq etdiyimiz mövzu üçün xüsusilə faydalı olmuşdur. ского царизма в Азербайджане. М.- Л.: 1936, c.8. 1 Н.П.Богданова. Аграрные отношения в Азербайджане в 1870-1917 гг.- «Исторические записки», №12, 1941, c. 208. 2 R.Məmmədov. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü), Bakı, Elm, 1977. 3 М.Х.Гейдаров. Города и городские ремесло Азербайджана XIII-XVII вв. Баку: Элм, 1982. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|