Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. А. Bakixanov adına tariX İnstitutu sahiBƏ budaqova
Yüklə 0,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 Sadəcə olaraq, biz burada siyasi münasibətlərin yalnız Naxçıvan diyarı ilə bağlı nəticələrinə toxunmaq istəyirik. Naxçıvan diyarı Səfəvilər dövlətinin tərkibində inzibati bölgü baxımından Azərbaycana aid olan dörd bəylərbəylikdən biri olaraq Çuxur-Səd bəylərbəyliyinə daxil edilmişdir. Çuxur- Səd bəylərbəyliyinin daxilində isə Naxçıvan diyarı, Qızılbaş tayfasından olan Ustaclulara verilərək, onların «ölkəsi»nə çevrilmişdir. 1 XVI əsrin əvvəllərindən başlayaraq XVIII əsrin birinci yarısına qədər Osmanlı imperiyası Azərbaycanı ələ keçirmək üçün dəfələrlə bu ölkəyə yürüşlər təşkil etmişdir. Osmanlıların bu yürüşləri nəticəsində Azərbaycanın xəritəsi dəyişmiş, müha- ribələr Azərbaycana, o cümlədən Naxçıvan diyarına böyük ziyan vurmuş, müvəqqəti olaraq ələ keçirilən Naxçıvan diyarı və onun mərkəzi şəhəri dəfələrlə dağıntılara məruz qalaraq yandırılmış- dır. 2 Müharibələr nəticəsində Səfəvi hakimiyyəti tərkibindən təc- rid edilən Azərbaycan ərazisində osmanlılar öz idarəetmə sis- temlərini tətbiq etmiş və ilk tədbir kimi onlar ölkəni paşalıqlara və sancaqlara bölmüşlər. 3 Bu bölgü Naxçıvan diyarına da to- xunmuşdur. Səfəvilər dövründə Naxçıvan diyarının sadəcə olaraq, Ustac- luların «ölkəsi» olduğu məlumatından başqa, son vaxtlara qədər bu ölkənin ərazisi, onun inzibati bölgüsü haqqında heç bir mə- lumat əldə edilməmişdi. Osmanlıların hakimiyyəti dövründə Naxçıvan diyarının ərazi və inzibati bölgüsü barəsində yeni mənbələr yalnız son zamanlarda aşkarlanmışdır. Bu mənbələr- 1975. 1 О.А.Эфендиев. Территория и границы Азербайджанских государств в XV-XVI вв. Историческая география Азербайджана. Баку, Элм, 1987,с. 114. 2 R.Məmmədov. Naxçıvan şəhərinin tarixi oçerki (orta əsrlər dövrü). Bakı: Elm, 1977, s. 125-126. 3 O.Ə.Əfəndiyev. Azərbaycan XIII-XVII əsrlərdə. Azərbaycan tarixi, Bakı, Elm, s. 165-166. 25 dən ən əhəmiyyətlisi osmanlıların ələ keçirdikləri yerlərin əha- lisindən vergi toplamaq məqsədi ilə tərtib etdikləri, yuxarıda adı çəkilən «Müfəssəl dəftərlər»dir. Bu dəftərlərdə Naxçıvan diyarı ilə də bağlı çox qiymətli məlumatlar vardır. Naxçıvan diyarı ilə bağlı hərtərəfli məlumatlar verən dəf- tərlərdən biri də «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»dir. 393 səhifəlik bu dəftərin 117 səhifəsi (səhifə 276-393) Naxçıvan di- yarına aiddir. Dəftərdəki məlumata görə, Naxçıvan diyarı inzibati baxımdan «sancaq» kimi qeydə alınmışdır. Osmanlıların inzibati bölgüsünə görə Naxçıvan sancağı on altı nahiyəyə bölünmüşdür: Naxçıvan, Məvaziyi-Xatun, Mülkü-Arslan, Qarabağ, Dərəşam, Dərəşahbuz, Bozarçayı, Şərur, Zar, Zəbil, Əlinçə, Sisyan, Ordubad, Azadciran, Şorlut və Dərənürküt. Naxçıvan sancağının kəndləri bu nahiyələrə tabe idi. 1 Osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağının idarə edilməsi sancaqbəyinə, nahiyələr naiblərə, kəndlər isə kəndxudalara tap- şırılmışdı. Nahiyələrin adlarından və dəftərin verdiyi məlumatlardan görünür ki, Naxçıvan sancağının ərazisi Naxçıvan Muxtar Respublikasının bugünkü ərazisindən çox geniş olmuşdur. Elmi məxəzlərə görə indi müasir Ermənistan Respublikasının tərki- bində olan Yexeqnadzor, Əzizbəyov, Sisyan və Mehri rayon- larının ərazisi əvvəlki Naxçıvan sancağının tərkibində olmuşdu. Yuxarıda göstərilən inzibati-ərazi bölgüsü ilə osmanlılar tə- rəfindən idarə olunan Naxçıvan sancağı, Səfəvilərin və daha sonra Əfşarların apardıqları müharibə nəticəsində türk qoşun- larından təmizlənmişdir. Türk qoşunları Cənubi Qafqazı zəbt edərkən Səfəvi dövlə- tinin inzibati quruluşu və bu dövlətdə mövcud olan feodal mü- nasibətləri barədə tərtib olunmuş, müəllifi məlum olmayan «Təzkirət əl-mülük» əlyazmasında da Səfəvi dövlətinin başqa əyalətləri sırasında Azərbaycan torpaqlarından bəhs olunarkən Naxçıvan diyarının inzibati quruluşunda baş vermiş dəyişiklik- 1 İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri. İstanbul, Başbakanlıq Arxivi, iş 699. 26 lərə də toxunulmuşdur. «Təzkirət əl-müluk» əsərinin verdiyi məlumata görə, Nax- çıvan ölkəsi XVII əsrin sonundan etibarən Çuxur-Səd bəylər- bəyliyinin tərkibinə daxil edilmişdir. Bununla yanaşı, osman- lıların əvvəllər tərtib etdikləri dəftərindən fərqli olaraq inzibati baxımdan Naxçıvan sancaq kimi deyil, Səfəvilər dövlətinin in- zibati quruluşuna uyğun olaraq tümən kimi qeydə alınıb. Həmin əsərdə (əlyazmasında) osmanlılar dövründə Zar və Zəbil kimi qələmə alınan nahiyələr birləşdirilib Zar-zəbil adlandırılmışdır (həmin yerin inzibati vahid kimi nahiyə və yaxud da tümən olduğu göstərilmir), bu dövrdə Sədərək adlı yeni inzibati vahid yaradıldığı haqqında da məlumat verilir. «Təzkirət əl-mülük»ə görə, osmanlılar dövründən fərqli olaraq, Naxçıvan diyarı Çuxur-Səd bəylərbəyliyinə tabe olan sancaqbəyi və yaxud da naiblər tərəfindən deyil, ayrı-ayrı hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. 1 XVIII əsrin əvvəllərində Səfəvilər dövlətinin daxilində ge- dən ictimai-siyasi və sosial-iqtisadi proseslərin nəticəsində döv- lət get-gedə zəifləyir, ölkədə mərkəzdənqaçma qüvvələr güclən- məyə başlayır. Səfəvi dövlətində yaranmış bu vəziyyətdən iki böyük qonşu dövlət olan Rusiya və Osmanlı dövləti istifadə etdi. Çünki öz təbii sərvətləri və xammalı, eyni zamanda strateji möv- qeyi ilə Azərbaycan Rusiya və Osmanlı dövlətləri üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. 2 Rusiya hökmdarı I Pyotr 1722-ci ildə Azərbaycanın Xəzər boyu əyalətlərini ələ keçirmək üçün, özü də başda olmaqla bu- raya ordu çəkdi. Bu yürüşdə I Pyotrun əsas məqsədi Xəzər də- nizinin qərb və cənub sahillərini, sonra isə Cənubi Qafqazda di- gər yerləri ələ keçirmək, Xəzər dənizi vasitəsi ilə aparılan ti- carətdə, Rusiyanı Şərqlə Qərb arasında vasitəçi bir ölkə etmək idi. Elə bu zaman Avropa dövlətlərinin birləşmiş orduları ilə (1686-1698) apardığı müharibədə məğlub olmuş və Avropada 1 «Təzkirət əl-mülük», s. 111. 2 Ф.М.Алиев. Антиранские выступления, с. 16-36. Yüklə 0,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|