27
vaxtı ilə əldə etdiyi böyük ərazini itirmiş Osmanlı imperiyası da,
bunun əvəzində Cənubi Qafqazda yeni torpaqlar ələ keçirmək
məqsədi ilə bu tərəflərə yürüş etdi. Beləliklə, Rusiya və Osmanlı
imperiyasının marağı Cənubi Qafqaz regionunda toqquşmalı
oldu
1
.
1723-cü ilin yazında Cənubi Qafqaz və Şimal-Qərbi İran
istiqamətində hərəkət edən osmanlılar, tezliklə Tiflisi ələ keçir-
dilər. Daha sonra Osmanlı əsgərləri böyük maneələrini dəf
edərək Azərbaycanın ərazisinə daxil oldu.
2
Həmin vaxt Bakını tutmuş Rusiya (1723) ilə Osmanlı dövləti
arasında hərbi toqquşma ehtimalı gücləndi. Diplomatik danışıq-
ların nəticəsində 12 iyun 1724-cü ildə Rusiya ilə Osmanlı im-
periyası arasında, İstanbulda müqavilə imzalandı. Həmin müqa-
viləyə əsasən, Xəzər dənizinin qərb sahilləri Rusiyaya,
Gürcüstanın şərq hissəsi Ermənistan, Azərbaycanın böyük bir
hissəsi (Xəzərsahili bölgəsi istisna olmaqla), İranın Qum və
Kermanşah şəhərləri daxil olmaqla Osmanlı imperiyasının hi-
mayəsinə keçirdi.
3
Ancaq bununla İstanbul müqaviləsinin şərti bitmirdi. Tərəf-
lər həmçinin II Təhmasibin İstanbul müqaviləsini tanıması üçün,
ona birgə təsir göstərmək barədə razılığa gəlmişdilər.
4
Şah II Təhmasibin İstanbul müqaviləsini tanımaqdan boyun
qaçırması, Osmanlı imperiyasına qeyd etdiyimiz müqavilədə
göstərilən əraziləri ələ keçirmək üçün bir bəhanə oldu.
1724-cü ilin ikinci yarısında və 1725-ci ilin əvvəllərində os-
manlılar Gürcüstanı, Ermənistanı, Azərbaycanın böyük bir his-
səsini, o cümlədən 1724-cü ilin avqustunda Ordubadı, sonra isə
Naxçıvanı ələ keçirdilər. 1725-ci ilin iyul ayında osmanlılar
böyük çətinliklə, ardı-arası kəsilməyən hücumlardan sonra
1
Т.Т.Мустафазаде. Азербайджан и русско-турецкие отношения в первой
трети XVIII в. Баку: Элм, 1993, с.39, 67.
2
Ф.МАлиев. Антиранские выступления, с.56-57, 67.
3
T.T.Mustafazadə . Göstərilən əsəri, s. 83.
4
T.T.Mustafayev. XVIII əsrin birinci yarısında Azarlayanda Rusiyaya meylin
güclənməsi. Bakı: Elm, 1986, s. 33.
28
Təbrizi, iki aylıq mühasirədən sonra avqust ayında Gəncəni,
1725-ci ilin axırlarında isə Ərdəbili zəbt etdilər.
1
Beləliklə, Azərbaycanın böyük bir hissəsi, o cümlədən Nax-
çıvan diyarı osmanlıların tabeçiliyinə keçdi və burada Osmanlı
idarəetmə üsulu tətbiq edilməyə başlandı.
Naxçıvan diyarının ərazisi barədə geniş məlumat osman-
lıların 1727-ci ildə tərtib etdikləri «Naxçıvan sancağının müfəs-
səl dəftəri»ndə vardır. Bu dəftər, Azərbaycanla bağlı digər dəf-
tərlər kimi İstanbulda, Başbakanlıq arxivində saxlanılır (№ 905).
Dəftərin həcmi 302 səhifədir.
2
Əgər Naxçıvan dəftərinin osmanlılar tərəfindən 1727-ci ilin
avqust ayında başa çatdırıldığını,
3
Naxçıvan diyarının isə os-
manlılar tərəfindən 1724-cü ilin avqust ayında ələ keçirildiyini
nəzərə alsaq, dəftərin üç il ərzində tərtib edildiyini güman edə
bilərik.
Naxçıvan dəftərinin tərtib edilməsinə üç il sərf edilməsinin
səbəbi, bu işin çoxcəhətli olması ilə izah olunur. Dəftərin tərtibi
işinə təyin olunmuş məmurlar, əvvəlcə sahəcə böyük olan
inzibati-ərazi bölgüsünün, əyalətin, sonra isə əyalətə daxil olan
sancaq və nahiyələrin sərhədlərini müəyyənləşdirməli idilər.
4
Bundan sonra dəftərin tərtibi başlanırdı.
Dəftərə daxil olan məlumatlar əvvəlcə ayrı-ayrı təsərrüfatlar
(«xanə») üzrə aparılır, sonra alınan məlumatlar kənd üzrə, kənd-
lər üzrə olan məlumatlar isə nahiyə üzrə ümumiləşdirilirdi.
5
Naxçıvan dəftərində nahiyə adı yazıldıqdan sonra, bu nahi-
yəyə tabe olan bütün yaşayış məskənlərindən dövlət xəzinəsinin
götürdüyü illik gəlirin həcmi qeyd edilmişdir. Bütün yaşayış
1
Ф.М.Алиев. Антииранские выступления, с. 74-78.
2
З.М.Буниятов, Г.М.Мамедов. Пространный дефтер санджака Нахчи
-
вань 1727 года (общая характеристика) - «Средневековой Восток». Ба
-
ку, 1990, с. 113.
3
Yenə orada.
4
Z.M.Bünyadov. H. M. Məmmədov. Naxçıvan dəftəri, c. 113.
5
Yenə orada, s. 113.
29
məskənləri üzrə alınan gəlir nahiyə üzrə ümumiləşdirilmişdir.
1
Naxçıvan dəftərinin bu diyarla bağlı qiymətli bir mənbə kimi
səciyyələndirilən bir cəhəti də, onun Naxçıvanın inzibati-ərazi
bölgüsü haqqında verdiyi dolğun məlumatlardır. Dəftərin ver-
diyi məlumata görə, osmanlılar dövründə Naxçıvan sancağı 14
nahiyəyə bölünmüşdür: Naxçıvan, Əlincə, Sair Məvazi, Qara-
bağ, Mülkü-Arslan, Məvaziyi-Xatun, Dərəşahbuz, Qışlağat, Də-
rəşam, Azadciran, Şorlut, Dərənürküt, Sisyan, Dərələyəz.
2
1727-ci ildə osmanlılar tərəfindən tərtib olunmuş dəftərdə
göstərilir ki, Naxçıvan diyarı inzibati-ərazi bölgüsü baxımından
yenə də sancaq adlandırılmışdır. Əvvəllər bu diyarın mövcud
olan Bazarçayı, Şərur və Ordubad nahiyələri 1727-ci ilin inzi-
bati-ərazi bölgüsünə əsasən, iki yeni nahiyə ilə əvəz olunur ki,
bunlar da Qışlağat və Dərələyəz nahiyələri adlanırdı. «Təzkirət
əl-mülük»də qeyd olunan Zarzəbil və Sədərək nahiyələri os-
manlılar tərəfindən tərtib edilən yeni inzibati-ərazi bölgüsünə
daxil olunmamışdır.
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olar ki, adları
çəkilən nahiyələrin, osmanlıların inzibati-ərazi bölgüsündə
qeydə alınmaması, sonralar isə bölgüdən çıxarılması və eyni
zamanda yeni hadisələrin adlarının bölgüyə daxil edilməsi, ya
osmanlıların Naxçıvan sancağının sərhədlərini dəyişdirmədən,
sancağın daxilində apardıqları dəyişikliklərin, ya da Naxçıvan
sancağının ərazisinin böyüdülməsi və yaxud da kiçildilməsi
nəticəsində baş vermişdir.
Osmanlıların yaratdıqları idarəetmə üsulu nəticəsində Nax-
çıvan sancağından hər il böyük gəlir, 2629059 aqça
3
əldə
edilmişdir.
Osmanlılar Naxçıvan sancağından böyük gəlir götürmək
üçün dəftəri tərtib etdikləri zaman bütün əmək qabiliyyəti olan
kişilərin evli və yaxud da subay olmasından asılı olmayacaq,
1
Yenə orada. s. 114.
2
Yenə orada.
3
Z. M. Bünyadov. H. M. Məmmədov. Простр. тетрадь., с. 115.
Dostları ilə paylaş: |