Bu kitab “Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild” (Bakı, Elm, 1998)
nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır.
Məsul redaktor: Mahmud Ġsmayılov
AMEA-nın müxbir üzvü
ISBN 978-9952-448-37-5
947. 5402-dc22
Tarix – Azərbaycan
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. IV cild (XIX əsr).
Bakı. ―Elm‖. 2007. 504 səh. + 48səh. illüstrasiya.
Cilddə XIX əsr Azərbaycan tarixinin əsas sahələri əhatə olunmuşdur. XIX
əsrin başlanğıcında çar Rusiyası Şimali Azərbaycanı istila etdi, yurdumuzun şimal
torpaqları Rusiya imperiyasının tərkibində qaldı. Cilddə istilanın gedişi, çar
Rusiyasının Şimali Azərbaycanı ucqar müstəmləkəyə çevirməsi siyasəti, xalqın
ona qarşı mübarizəsi, ölkənin sosial-iqtisadi, siyasi və mədəniyyət tarixi, əsrin son
rübündə burada kapitalist münasibətlərinin qərarlaşması, bununla əlaqədar
sənayenin, kənd təsərüfatının inkişaf xüsusiyyətləri. Soisal dəyişikliklər, siyasi-
ictimai hadisələr, eləcə də xalqımızın millət kimi təşəkkül tapması, milli şüurun
yüksəlişi, Azərbaycan dili və mədəniyyətinin inkişaf mərhələləri işıqlandırılmışdır.
© ―Elm‖ nəşriyyatı, 2007
GĠRĠġ
―Azərbaycan tarixi‖nin dördüncü cildində XIX əsrin əvvəllərində Şimali
Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən istilası, bu əsrdə onun sosial-iqtisadi, ictimai-
siyasi həyatı mədəniyyəti tarixi işıqlandırılır. Dövrün mühüm məsələlərini tədqiqi
üçün, əlbəttə, tarixşünaslığın istər XIX əsr, istərsə də XX əsrdə əldə etdiyi
nailiyyətlərdən, həmçinin ilk mənbələrdən istifadə olunmuşdur. Biz ilk mənbələr
dedikdə, Rusiyanın Mərkəzi Dövlət Tarix arxivində, Mərkəzi Dövlət Hərbi Tarix
arxivində, Peterburq MDTA, Gürcüstan və Azərbaycanın tarix arxivlərində XIX
əsr tariximizin müxtəlif məsələləri üzrə toplanmış materialları, həmçinin çap
olunmuş mənbələri, ilk növbədə on iki cilddən ibarət ―Qafqaz Arxeoqrafiya
Komissiyasının Aktları‖nı, bununla yanaşı, XIX-XX əsrlərdə Rusiya və
Azərbaycan tarixşünaslığının nailiyyətlərini nəzərdə tuturuq.
Azərbaycan çar Rusiyası tərəfindən istila edildikdən sonra rus alimləri
Azərbaycan xalqının XIX əsr sosial-iqtisadi, siyasi və mədəniyyət tarixini tədqiq
etmək sahəsində müəyyən işlər görmüşlər. Bu alimlərdən İ.N.Berezinin 1849-
1852-ci illərdə nəşr olunmuş ―Dağıstan və Zaqafqaziya səfəri‖ əsərini qeyd
etməliyik. S.B.Bronevskinin, O.Yevetskinin, B.Zubovun, Y.A.Qaqameystürin,
Q.E.Startsevin, V.Simonoviçin, S.D.Perşkenin, A.Brilinskinin, İ.L.Seqalın,
N.A.Petrovun, V.İ.Masalskinin və başqalarının özündə Azərbaycanın XIX əsr
tarixi məsələlərini əks etdirən əsərlərini də göstərməliyik. Azərbaycanın XIX əsrə
qədərki, həmçinin XIX əsrin əvvəlləri tarixinin bəzi məsələlərini özündə
cəmləşdirmiş əsərlərin – ―Qarabağnamə‖lərin müəllifləri Mirzə Yusif Qarabağini,
Mir Mehdi Xəzanini, Mirzə Adıgözəl bəyi, Mirzə Camalı, Əhməd bəy Cavanşiri,
Məhəmməd Baharlını da unutmamalıyıq. Bu dövrün belə tarixçilərindən
danışarkən Abbasqulu Ağa Bakıxanovun ―Gülüstani – İrəm‖ kitabını və
əsərlərində XIX əsrin I yarısı tariximizin bir sıra məsələlərini əks etdirən,
Dərbənddə doğulmuş, Qazan və Peterburq Universitetində işləmiş Mirzə
Məhəmməd Əli Kazım bəyi xüsusilə qeyd etməliyik.
XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Peterburqda, Rusiyanın digər
şəhərlərində yaşamış tarixçilərdən İ.Q.Butkovu, V.A.Pottonu, N.F.Dubrovini
göstərmək lazımdır. Onların əsərlərində Azərbaycanın XIX əsr siyasi, sosial-
iqtisadi tarixinin bir çox məsələləri öz əksini tapmışdır.
XIX əsrin 50-ci və sonrakı illərində yaşamış, o dövrün mətbuatında XIX
əsr Azərbaycan tarixinin bir çox məsələlərinə, xüsusən Azərbaycan şəhərlərinin
tarixilə bağlı məsələlərə toxunmuş Kərim bəyi, Səfiyev Mirzə Məmmədəlini,
Vəlizadə Mirzəni, Cəlal Əfəndini, Həsən bəy Bağırovu, N.Qiyasbəyovu,
M.Quliyevi, Rəşid bəy Əfəndiyevi, M.A.Şaxtaxtinskini, Mir Həşim bəy Vəzirovu,
M.Əfəndiyevi, F. Və Z.Sultanovları, M.Mahmudbəyovu, H.Minasazovu,
A.M.Mehmandarovu, T.Bayraməlibəyovu göstərmək olar. Xalqımızın görkəmli