Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 8. ġƏHƏRLƏR
daha güclü axını sənayesinin və onun məhsulları ilə ticarətə yönəlmişdi. Ölkə iqtisadiyyatının müxtəlif sahələri arasında əlaqələri gücləndirən banklar ödəmələr zamanı həyata keçirdikləri vasitəçi rolundan tədricən kapitalist təsərrüfat sisteminin mərkəzinə çevrilirdi.
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Şimali Azərbaycanda 12 şəhər var idi. Şəhərlərin inkişafı və ölkənin sosial-iqtisadi və siyasi həyatında rollarının yüksəlməsi onların əhalisinin sayının artmasına təsir göstərirdi. 50-60-cı illərdə yenə əvvəlki kimi əhalisi daha çox olan ən iri mərkəzlər 25,6 min əhalisi olan Şamaxı, sonra Nuxa (23,3 min), Şuşa (19,3 min), Gəncə (14,9 min), Bakı (12,3 min), Quba (11,2 min) və s. şəhərlər idi [179]. Bu illərdə şəhər əhalisinin 143,5 min nəfərə çatırdı ki, bu da Azərbaycanın bütün əhalisinin 12,4 faizini təşkil edirdi. XIX yüzilliyin sonunda şəhərlərin əhalisi xeyli artışdı. İri sənaye mərkəzlərinin görünməmiş inkişafı bir sıra yeni sənaye mərkəzlərinin əmələ gəlməsi islahatdan sonrakı dövrün ən xarakterik əlamətlərindən biri idi. 1897-ci ildə şəhər əhalisinin sayı 270 minə çatmışdı ki, bu da artıq Azərbaycanın bütün əhalisinin 14,5 faizini təşkil edirdi. Bakı quberniyası əhalisinin sayı sürətlə artırdı. XIX yüzilliyin sonlarına yaxın buradakı şəhərlərdə quberniyanın bütün əhalisinin 20 faizi yaşayırdı ki, bu da müvafiq Ümumrusiya göstəricisindən xeyli yüksək idi [180]. Ümumrusiya əhəmiyyətli iri mərkəzlərə çevrilən Bakı və Gəncə şəhərlərində əhali daha sürətlə artırdı. 1897-ci ildə Bakının əhalisi 11,9 min nəfər təşkil edirdi, daha doğrusu, 1867-ci illər müqayisədə, demək olar ki, on dəfə artmışdı. Həmin müddət ərzində 33,6 min nəfər adam yaşayan Gəncənin əhalisi 2,2 dəfə artmışdı. Bu dövrdə Nuxada 24,7 min, Şuşada 25,8 min, Qubada 15,3 min, Naxçıvanda 8,7 min, Lənkəranda 8 min, Ordubadda 7 min nəfər əhali yaşayırdı. Şamaxı şəhərinin əhalisi 6 min nəfər azalmışdı. Bu kənarda qalması və 1859-u il zəlzələsi, quberniya inzibati idarələrinin buradan Bakıya köçürülməsi ilə əlaqədar idi.
Bütövlükdə isə şəhər əhalisinin artım sürəti əhalinin ümumi artım sürəti ilə müqayisədə xeyli yüksək idi. Şəhərlərin sayı 2 dəfə artdığı halda, Şimali Azərbaycanın bütün əhalisinin sayı 1,5 dəfədən az artmışdı. Əhalinin sürətli illik təbii artımı dövrün ümumi meyli idi. 1894-cü ildən 1898-ci ilə qədər, daha doğrusu 5 il ərzində təbii artım Bakıda 2 min nəfər, Gəncə və Naxçavanda 1,5 min, Şuşada isə 1,3 nəfər təşkil etmişdi [181]. Kapitalist sənayesinin inkişaf etdiyi şəhərlər üçün fəhlə kadrlarının artım mənbəyi olan kəsbkarlıq xarakterik hal idi. Əsas hissəsini Cənubi Qafqazın ayrı- ayrı rayonlarının, Dağıstanın, Orta və Aşağı Volqaboyunun və Rusiyanın bəzi
digər mərkəzi quberniyalarının müflisləşməsi kəndliləri, həmçinin Cənubi Azərbaycanın şimal-qərb vilayətlərindən çıxmış kəsbkarlar təşkil edən gəlmə əhalinin xüsusi çəkisi böyük şəhərlərdə xüsusilə yüksək idi. Belə ki, 1897-ci ildə Bakıda gəlmə əhali əhalinin ümumi sayının 64%-ni, Gəncədə 28%-ni, Şamaxıda 16%-ni təşkil edirdi. Həm də Bakıda gəlmə əhali daha gənc yaş qrupunu təşkil edirdi ki, bunun da nəticəsində şəhər əhalisi içərisində gənc əhali üstünlük təşkil edirdi. Bu, neft sənayesinin inkişafı, bu sahəyə güclü işçi qüvvəsinin axını ilə bağlı idi. Neft istehsalatında məşğul olan əhali, sənayenin digər sahələrində məşğul olan əhaliyə nisbətən daha intensiv artırdı. Bütövlükdə yerli əhali Azərbaycan şəhərlərində yaşayan əhalinin 63%-ni, gəlmə əhali isə 37%-ni təşkil edirdi. Gəlmə əhalinin ümumi kütləsi içərisində Şimali Azərbaycanın müxtəlif qəzalarından olan mövsimi fəhlələrin xüsusi çəkisi daha yüksək idi. Onların sənayeyə ilk növbədə daimi iş və əmək haqqı cəlb edirdi. 1880-ci ildən onların sayı ildə 30-35 min nəfərə çatmışdı. 1897-ci ildə Bakı quberniyasının şəhərlərində işləyən fəhlələrin ümumi sayının yalnız 34%-i yerli əhalidən, 10,3%-isə Yelizavetpol quberniyasından çıxanlardan ibarət idi. Yerdə qalanlar, daha doğrusu, şəhər əhalisinin ümumi sayının yarısından çoxu Rusiyadan, Dağıstandan, İrəvan quberniyasından və Cənubi Azaərbaycandan gələnlər idi [182]. Şəhər əhalisinin milli tərkibində azərbaycanlılar üstün mövqe tuturdular. Onlar əhalinin 53%-ni təşkil edirdi. Digər millətlərin xüsusi çəkisi yüksək deyildi, bununla belə, artıq XIX yüzilliyin ikinci yarısında çoxmillətliliyin özəyi yaranmağa başladı [183] Kapitalist münasibətlər inkişaf edib dərinləşdikcə, şəhər əhalisinin sosial tərkibində ciddi dəyişikliklər baş verdi. Hakim təbəqələrin xüsusi çəkisi o qədər də yüksək deyildi. Belə ki, tərkibinə xanların, bəylərin və rus zadəganlarının nümayəndələrinin daxil olduğu qrupun sayı çox cüzi idi. 1870-ci ildə onların sayı 6600 nəfəri təşkil edirdi ki, bu da şəhər əhalisindən 4,6%-i və Azərbaycanın bütün əhalisinin 0,6%-i qədər idi. XIX yüzilliyin sonunda onların sayı 2,3 dəfə artaraq,15,3 min nəfərə çatsa da, xüsusi çəkiləri yenə cüzi idi və 1897-ci ildə şəhərlilərin 5,6%-ni, bütün əhalisi isə 90,8%-ni təşkil edirdilər [184]. Eyni zamanda onların sayı qəzalara nisbətən, demək olar ki, bütün şəhərlərdə az idi. Bakı və Şamaxı şəhərləri müstəsnalıq təşkil edirdilər. Bu şəhərlərdə əhalinin göstərilən qrupunun sayı həmin qəzadakılara nisbətən çox idi. Muzdlu əməkdən istifadə edən sənaye, nəqliyyat, ticarət. Müəssisə və təşkilatların sahibləri və kapitaldan gələn gəlirdən istifadə edən qrup da kiçik idi. Məsələn, XIX yüziliyin əvvəlində Bakıda onlar şəhərin iş qabiliyyətli əhalisinin yalnız 6,5 faizini təşkil edirdi. Lakin Bakı zəhmətkeşlərinin amansız istismarı hesabına yaradılmış maddi sərvətlərin xeyli hissəsi onlara mənsub idi. Neft sənayesi burjuaziyasının simasında şəhərin istismarçı yuxarı təbəqəsi mədənlərə, fabrik və zavodlara, gəmilərə, ticarət müəssisələrinə malik idi. Onların arasında tacirlər müəyyən yer tuturdular. Həm də onlar Nuxa, Lənkəran, Naxçıvan, Ordubad
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|