Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Çarizmin köçürmə siyasəti.
Azərbaycanda arxların sayı 1000-ə çatırdı. Bu arxların böyük əksəriyyəti Yelizavetpol quberniyasında idi. Kəndlilər suvarma vasitəsi kimi kəhriz və su anbarlarından da islifadə edirdilər. 1884-cü ildə Yelizavetpol, Şuşa, Naxçıvan, Qazax qəzalarında 497 kəhriz qeydə alınmışdı [14]. Quraqlıq zamanı susuz qalan arxları su ilə təmin etmək üçün güclü yağış, yaxud çayların suyu çox olan vaxtda suları, ehtiyat mənbəyi kimi, saxlamaqdan ötrü su anbarları tikilirdi. Şimali Azərbaycanda belə anbarların sayı 158-ə çatırdı [15]. Şimali Azərbaycanda bütün suvarılan əkinlərin sahəsi 582,856 desyatinə çatırdı [16]. Bu, suvarma vasitəsilə əkilməyə yararlı olan bütün torpaqların cəmi dörddə birindən bir qədər çoxunu təşkil edirdi. Suvarma vasitələrinin çox hissəsi xüsusi sahibkarların əlində toplanmışdı. Muğanda Şirvan xanlarına mənsub olan, Araz çayından başlanğıc götürən Qızılarx və Xakiarx kimi iri suvarma sistemləri ilə yüz min desyatindən çox torpaq suvarılırdı. Sudan istifadə xalq adəti ilə nizama salımrdı. Bu adətdən istifadə etməkdə dövlət və sahibkar kəndliləri eyni hüquqa malik idilər. Xalq adəti təbii axar sulan əhalinin ümumi əmlakı hesab edirdi [17]. Təbii sulardan bərabər istifadə hüququ bütün Şərqdə olduğu kimi, Şimali Azərbaycanda da sahil hüququnun olmaması ilə əlaqədar idi. Yəni çayın sahilinə yaxın olan kənd cəmiyyətləri və xüsusi sahibkarlar torpaqlarını suvarmaq üçün çayın sahilindən xeyli uzaq olanlarla eyni dərəcədə sudan istifadə etmək hüququna malik idilər [18]. Təbii suların əksinə olaraq arx, kəhriz, su anbarı, su quyusu və s. ilə yer üzərinə çıxarılan sular həmin suvarma vasitəsinin inşasında iştirak edən torpaq sahiblərinin və kənd cəmiyyətlərinin xüsusi mülkiyyəti hesab olunurdu. Adətə görə, ayrı-ayrı şəxslər və kənd cəmiyyətləri tərəfindən çəkilən arxın suyundan heç bir yad şəxsin və kənd cəmiyyətinin istifadə etməyə ixtiyarı yox idi. Arxın çəkilməsində iştirak edən kənd cəmiyyətinin üzvləri sərf olunan əməyə və vəsaitin qədərinə görə sudan istifadə etmək hüququ alırdılar. Çayda, arxda axan suyun qabağını kəsib, özünə çoxlu su payı götürmək və s. ciddi surətdə qadağan edilirdi [19]. Şimali Azərbaycan kəndində suvarma suyunun növbə ilə bölüşdürülməsi bir neçə mərhələdən ibarət idi. İlk mərhələdə suvarma suyu kənd cəmiyyətləri arasında, sonra hər cəmiyyətə daxil olan kəndlər arasında, nəhayət, son mərhələdə isə hər kəndin payına düşən suvarma suyu əvvəlcə həyət qrupları, sonra isə hər qrupun daxilində olan həyətlər arasında bölüşdürülürdü. Həyətlər suvarma suyunu bölüşdürmək üçün öz aralarında qruplar təşkil edirdilər. Şimali Azərbaycan kəndində bu qrupların dağ, təsnək, kəşkəl, göz. dəngə və s. növü məlum idi [20]. ―Dəngə‖ suvarma qrupu Bakı, ―göz‖ qrupu Yelizavetpol, ―dağ‖ qrupu isə Naxçıvan qəzasında yayılmışdı. Suvarma suyu çox yerdə həyətlərin sayına görə bölünürdü. Lakin təbəqələşmənin qüvvətlənməsi ilə əlaqədar hər həyətin əkin sahəsinin bərabər olmaması, suvarma suyuna tələbatın artması vəs. suvarma suyunun həyətlərin sayına görə bölüşdürülməsində böyük çətinlik törədirdi. Buna görə də təbəqələşmə nəticəsində qüvvətli. torpağı nisbətən çox olan kəndlərin əhalisi suyun həyətlərin sayına görə deyil, torpağın sahəsinə görə bölüşdürülməsini tələb edirdi. Qəzaların çoxunda suvarma suyu qeyri-bərabər bölüşdürülürdü. Lənkəran qəzasında çəltik təsərrüfatının geniş yayılması sudan istifadə qaydasını başqa qəzalara nisbətən daha da mürəkkəbləşdirmişdi; çəltik plantasiyalarının genişlənməsi ilə suya tələbatın anması nəticəsində burada həmçinin başqa qəzalarda suvarma suyu nəinki qeyri-bərabər bölüşdürülürdü, su payının oğurlanması, zəbt edilməsi, su üstündə dava-dalaş düşməsi və s. adi hal olmuşdu [21]. Suvarma suyunun düzgün bölüşdürülməməsi, su üzərində hüququ və sudan istifadə qaydalarını rəsmiləşdirən heç bir qanunun olmaması, bunların hələ də xalq adət-ənənələrinə əsaslanması suvarma təsərrüfatında böyük qarmaqarışıqlıq və hərc-mərclik yaratmışdı. Suvarma suyunun bölüşdürülməsini təşkil edən inzibati şəxslər - mirab və cuvarlar da varlı kəndlilərin mənafeyini müdafiə edirdilər. Mahallarda bütün bu işlər suvarma təsərrüfatına rəhbərlik mirabların əllərində mərkəzləşmişdi. Onun başlıca vəzifəsi baş arxlar vasitəsilə suyun kənd cəmiyyətləri, onların tərkibinə daxil olan kəndlər arasında bölüşdürülməsinə nəzarət etməkdən, sudan istifadə növbəsini nizama salmaqdan və cuvarların işinə nəzarətdən və s. ibarət idi. Cuvarlar isə arxların texniki vəziyyətinə, bir arxdan istifadə edən bir və ya bir neçə kəndin sudan istifadə qaydasına, həmin kənddə həyətlərin arasında suyun bölüşdürülməsinə nəzarət edirdilər. 1890-cı il dekabrın 3-də Cənubi Qafqazda torpaqların suvarılması işində hüquqi əsaslar və qayda-qanun yaratmaq məqsədilə ―Sudan istifadə haqqında Əsasnamə‖ qəbul edildi. Bu, Cənubi Qafqazda su sahibliyi və sudan istifadənin hüququ əsaslarını, suvarma işlərinə nəzarət edən idarələrin quruluşunu, bu idarələrin vəzifəli şəxslərinin hüquqlarını, görüləcək işləri müəyyən etdi. ―Əsasnamə‖ su üzərində xüsusi mülkiyyətin ləğv olunmasını elan etdisə də, o, əslində iri mülk sahiblərinin mənafeyinə toxunmadan sudan istifadədə mövcud olan əvvəlki qaydanı saxladı. Suvarma üzrə yeni inzibati bölgü yaratdı, bütün suvarma təsərrüfatına rəhbərlik edən Qafqaz su müfəttişi və hər su sahəsinin idarəçisi sayılan su mühəndisi vəzifələrini təsis etdi. Yenə də hər üç ildən bir seçilən mirab sudan istifadə işində həlledici rola malik idi. Hər il seçilən cuvarlar yenə də mirablara tabe edilirdilər. ―Əsasnamə‖ sudan istifadə qaydalarında dəyişiklik yaratmasa da, onları rəsmiləşdirməkdə mühüm iş gördü. Ayrı-ayrı yerlərdə mövcud olan müxtəlif sudan istifadə qaydalarını eyniləşdirdi və rəsmiləşdirdi, bütün Şimali Azərbaycan kəndi üçün eyni sudan istifadə qaydaları müəyyən etdi. Lakin ―Əsasnamə‖də irəli sürülən müddəalar əsasən kağız üzərində qaldı, yenə də suvarma suyunun bölüşdürülməsində növbə qaydasının pozulması, hərc-mərclik, özbaşınalıq halları hələ də qalmaqda idi.
siyasətinin həlqələrindən biri idi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|