Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Nəhayət, 1887-ci ildən etibarən Azərbaycan kəndliləri üzərinə hərbi vergi adlanan daha bir xüsusi mükəlləfiyyət qoyulmuşdu. İmperiyada 1874-cü ildən tətbiq olunmuş ümumi hərbi mükəlləfiyyət 1886-cı ildə Cənubi Qafqaza şamil edilsə də, azərbaycanlılar orduya çağırılmırdılar, çünki çarizm onlara etibar etmirdi. Orduya səfərbərlik əvəzinə çar müstəmləkəçiləri azərbaycanlılar üzərinə xüsusi vergi qoymağı qərara alırdılar. Bu vergi orduya səfərbərliyə alınmalı olan şəxslərin üçillik orta qazancı nəzərə alınmaqla hesablanırdı. Hərbi verginin qoyulmasında Rusiya çarizminin Azərbaycanda yürütdüyü böyük dövlətçi - şovinist müstəmləkə siyasəti öz parlaq təzahürünü tapırdı. Azərbaycanın sahibkar kəndliləri daha ağır istismara məruz qalırdılar. Sahibkar kəndliləri torpaq sahiblərinin xeyrinə müxtəlif mükəlləfiyyətlər daşıyırdılar. Bu mükəlləfiyyətlər içərisində əsas yeri malcəhət və ya bəhrə adlanan məhsul vergisi tuturdu. Bu vergi bütün kənd təsərrüfatı bitkiləri məhsullarının 1/10 hissəsini təşkil edirdi. Özü də kəndlilər malcəhəti məhsulun yığıldığı yerdən 50 verst məsafədə bəy və ya onun vəkili tərəfindən göstərilmiş məntəqəyə gətirməyə borclu idilər. İslahatdan sonrakı dövrdə torpaq sahibi və kəndlinin qarşılıqlı razılığı əsasında malcəhət pul vergisi ilə əvəz olunmah idi. Lakin kəndlilər əslində bu hüquqdan istifadə edə bilmirdilər. Sahibkar kəndlilərin digər çoxsaylı mükəlləfiyyətlərlə çətin vəziyyətə salınmış zəif təsərrüfatlan üçün məhsulunun 1/ 10
hissəsinin alınması ağır yük idi. Malcəhətin yığılmasının daimi yol yoldaşı olan sui-istifadə və özbaşınalıqlar bu vergini daha da ağırlaşdırırdı.
Bəylər bir qayda olaraq vergilərin həcmini özbaşına artırırdılar. Çar məmurlarının özləri də bunu etiraf edirdilər. Hətta əhali yaşamayan torpaqlardan malcəhət tələb edildiyi hallar da olurdu. Malcəhətin yığılması zamanı kəndlilərə qarşı vəhşi özbaşınalıqlara yol verilirdi. Hadisəni öz gözləri ilə görmüş şahidin verdiyi məlumata görə, 1880-ci ildə torpaq sahibkarı Məmmədağa Əbrəxanov Şuşa qəzasının Xanadzax kənd sakinini ulağa yüklənib döymək üçün xırmana aparılan dərzlərinə od vurmuşdu. Ulaq da, dərzlər də yanmışdı. Kəndlinin bütün ―günahı‖ ondan ibarət olmuşdu ki, o, dərzlərin döyülməsi üçün bəydən icazə almamışdı. Malcəhətdən başqa yararlı pay torpağının (həm həyətyanı, həm də tarla torpaqlarının) hər desyatini üçün torpaq sahibinin xeyrinə kəndlidən 30 qəpik həcmində
hər desyatindən 15 qəpik hesabı ilə alınırdı [33]. Qanunla müəyyənləşdirilmiş mükəlləfiyyətlərdən başqa həm də keçmiş zamanlardan miras qalmış və adət-ənənələrlə ―qanuniləşdirilmiş‖ bir sıra vergilər də mövcud idi. Bayramlıq (Novruz bayramı günü bəyə verilən hədiyyələr), toypulu (kəndlinin evlənməsi ilə əlaqədar bəyə verilən pul vergisi), toyxərci (torpaq sahibkarının evlənməsi münasibətilə ona verilən hədiyyələr), darğalıq pulu (malcəhət yığanlara verilən məbləği 2 qəpikdən 50 qəpiyədək olan pul ―bəxşişləri‖) və s. belə vergilər idi.
Göründüyü kimi, çar qanunu sahibkar kəndlilərini torpaq sabibkarları tərəfindən amansız istismara məruz qoyurdu. Bu da kənddə məhsuldar qüvvələrin tənəzzülünün səbəblərindən biri idi və yeni istehsal münasibətlərinin buradakı inkişafını ləngidirdi. Ağır mükəlləfiyyətlər yükünü kəndlilərin üzərinə yıxaraq çar hökuməti borclu qalmış kəndlilərdən vergilərin zorla alınmasını təmin edəcək bir sıra amansız iqtisadi tədbirlər nəzərdə tuturdu. Torpaq sahiblərinə borclu olan kəndlilərin razılığı ilə onların çox ucuz qiymətləndirilən əməyindən bəy təsərrüfatlarında istifadə etməyə icazə verilirdi. Borclu kəndli öz borcunu biyar yolu ilə könüllü surətdə ödəməkdən imtina etdikdə torpaq sahibkan ―borclunun özünü və ya onun ailə üzvlərindən kimisə öz həmkəndlisinin yanında‖, hətta kənara - həmin və ya qonşu qəzada işləməyə vermək hüququna malik idi. Kənd məhkəməsinin hökmü və barışıq hakiminin razılığı ilə vergi borcu olan kəndlini hətta ―uzaq olmayan quberniyalara‖ məcburi işə göndərməyə icazə verilirdi. Borclu kəndliyə məxsus olan daşınmaz əmlakdan götürülən gəlir torpaq sahibkarma verilə və həmin əmlakın özü torpaq sahibkanın nəfinə satıla bilərdi. Nəhayət, müstəsna hallarda torpaq sahibinə illik mükəlləfiyyətlərin məbləği həcmində borclu olan kəndlinin pay torpağının və həyətinin açıq müzayidə yolu ilə satılması nəzərdə tutulurdu [34]. Rusiya imperiyasının bütün zəhmətkeşləri kimi, Azərbaycan kəndliləri də ən adi siyasi hüquqlardan və vətəndaş azadlıqlarından məhrum idilər. Azərbaycanda həm dövlət, həm də sahibkar kəndlərində yaradılmış kənd idarəsi mahiyyətcə mütləqiyyət dövlətinin polis və xəzinə ehtiyaclarma uyğunlaşdırılmış inzibati-məhkəmə vahidi olub, bu dövlətin müstəmləkə siyasətini həyata keçirmək üçün əlverişli alətə malik idi. Kənd cəmiyyətinin sərəncamverici orqanı olan kənd yığıncağının fəaliyyəti ciddi çərçivəyə salınmış, polis, vergi və sırf icma işləri (otlaqlar və digər ictimai torpaqların idarə olunması və i.a.) ilə məhdudlaşdırılmışdı. Kənd cəmiyyətinin özündə bütün işləri varlı kəndlilər idarə cdirdilər. XIX əsrin ikinci yarısında Şimali Azərbaycan kəndlilərinin sosial-iqtisadi həyatında əmələ gələn dəyişiklik öz əksini əhalinin məişətində, onun bütün sahələrində, o cümlədən kəndin yaşayış evlərində də tapmışdı. Kəndlərin quruluşu, forma və strukturu da etdikcə dəyişir, bir tərəfdən, əhalinin artması, digər tərəfdən isə böyük ailələrin, feodal-patriarxal ailələrin bölünməsi, parçalanması prosesi güclənirdi. Bunun nəticəsində də evlərin, təsərrüfatların sayı sürətlə artırdı. Öz tərkibi etibarilə 4 nəslin nümayəndəsini əhatə edən, 5-6 evli qardaşın bir yerdə yaşadığı və üzvlərinin sayı 20-30, bəzən isə daha çox olan böyük ailələrin bölünməsi nəticəsində kəndlər getdikcə böyüyür və genişlənirdi. Bu proses də, öz növbəsində, kəndlərin salınmasına və planlaşdırılmasına təsir edir, onlarda müəyyən dəyişikliklərin yaranmasına səbəb olurdu. Yeni evlərin artması Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|