Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 3. SOSĠAL TƏBƏQƏLƏġMƏ
lazımi səviyyədə olmurdu. Valideynlər və ailənin yaşlı üzvləri təsərrüfat işlərini görüb qurtardıqdan və məhsulu yığdıqdan sonra yalnız qışda uşaqlara xalq nağılları danışar, xalq uşaq şeirləri öyrədərdilər. Bəzi iri kəndlər və qəza mərkəzləri istisna olmaqla kəndlərin çoxunda məktəb, kitabxana, klub, digər mədəni-maarif ocaqlar, yox idi. Dövlət tərəfindən xalq maarifinin inkişafına fıkir verilmədiyinə, əhalinin savadlanması qeydinə qalınmadığına görə kəndlərdə savadlı adamlara çox az rast gəlinirdi. Kəndlərdə həkim və tibb təhsilli mütəxəssis olmadığı üçün xəstələr şəhərlərə və ya başqa yerlərə aparılırdı, əsasən isə xalq təbibləri tərəfindən müalicə olunurdular. Xalq təbiblərinin tibbi təhsili yox idi. Onların çoxu nəsildən-nəslə keçən böyük təcrübi biliyi və müxtəlif müalicə üsul və vasitələri ilə xəstələri sağaldırdılar. Xalq təbibləri təcrübi yolla insan orqanizmini, insan bədənini, onun quruluşunu, orqanlarını, onların əsas funksiyalarını bilirdilər. Habelə bir çox xəstəliklər, onların törənmə səbəbləri, habelə müalicəsi, müalicə üçün istifadə edilən üsul və vasitələr müəyyən miqyasda xalq təbiblərinə məlum idi. Xalq təbibləri xəstəliklərin müalicəsində başlıca olaraq bitkilərdən, heyvan məhsullarından, mineral mənşəli maddələrdən, habelə günəş, su, qum, hava və s. bu kimi təbii vasitələrdən istifadə edirdilər. Bununla belə kəndlərdə müxtəlif xəstəliklərin müalicəsi zamanı əhali arasında xəstələrə dua yazdırmaq, onlan ―pirə‖, ―ocağa‖ və xalq arasında müqəddəs sayılan digər yerlərə aparmaq, qurbari kəsmək, nəzir-niyaz vermək vasitələrindən də istifadə olunurdu. Bu sahədə bəzi mollalar, falçılar, cadugərlər, cindarlar və başqaları fəaliyyət göstərirdilər. Xalqın məişəti XIX əsrin ikinci yarısında bir sıra bayramlar, mərasimlər, ritual adət və ənənələrlə zəngin olmuşdur. Bu bayramlar, mərasimlər, ritual adət və ənənələr içərisində Novruz bayramı, Məhsul bayramı, Qurban bayramı, Orucluq, Məhərrəmlik, habelə toy və dəfn mərasimləri xüsusi yer tuturdu. Bu bayram və mərasimlər kəndlilərin məişətinə geniş daxil olmuşdu. Bayram günlərində həyətlərdə xalq tamaşaları, oyun və əyləncələr göstərilirdi. Bu oyun, əyləncə və tamaşalar içərisində ―kosa-kosa‖, ―kəndirbazlıq‖ və s. xüsusilə geniş yayılmışdı.
Əmtəə istehsalının inkişafı Azərbaycan kəndində sosial təbəqələşmənin güclənməsinə zəmin yaradırdı. XIX yüzilliyin ikinci yarısında kapitalist istehsal üsulunun mahiyyətini əks etdirən sosial təbəqələşmə prosesi iki antaqonist təbəqənin - cüzi azlığın, əksəriyyəti xırda olan kənd burjuaziyasının və üstün çoxluğun, əksəriyyəti pay torpaqlı muzdlulardan ibarət olan kənd fəhlələrinin əmələ gəlməsində təzahür edirdi. 1861-ci il islahatı ərəfəsində, Rusiyada kapitalizmin yetişməsi dövrü kimi hesab edilən dövrdəki təbəqələşmə tədricən Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi
həyatında səciyyəvi hadisəyə çevrilirdi. Ancaq sahibkar kəndlilərinə aid olmasına baxmayaraq, 1870-ci il 14 may aqrar islahatı Azərbaycan kəndində sosial təbəqələşmə prosesini bir qədər sürətləndirdi. Kəndli ―Əsasnamə‖si pay torpaqlarını icmalıqla istifadə üçün kənd cəmiyyətlərinin və ayrı-ayrı kəndli həyətlərinin ixtiyarına verirdi. İslahatın keçirildiyi dövrdə hökmran olan əmtəə-pul münasibətlərinin səviyyəsi kəndli pay torpaqlarından istifadənin həyət formasını üstünlük təşkil edən formaya çevirdi. Nizamnamələrin (ustavnıye qramotı) tərtibi zamanı kəndlilərin mütləq çoxluğu pay torpağının həyətlər - sahələr üzrə bölünməsini tələb etdi. Bu, kənd icmasının dağılmasına gətirib çıxardı, əmlak bərabərsizliyini gücləndirdi. Sonuncu isə sosial təbəqələşmənin göstəricilərindən biridir. Sosial təbəqələşmə prosesi torpaqdan icmalıqla istifadə edən dövlət kəndliləri içərisində də baş verirdi. Dövlət kəndliləri içərisində sürətlənməkdə olan təbəqələşmə prosesinin nəticəsində yoxsullaşmış kəndlilərin torpaqları tədricən varlı kəndlilərin əlində cəmləşirdi. XIX yüzilliyin sonuna yaxın pay torpaqlarının vaxtaşırı bölgüsünə əsaslanan icma tam dağılma mərhələsində idi. Kəndin ―möhtərəm‖ adamları adlanan, təkcə bütün icmanı deyil, həm də bütün kənd idarə orqanlarını əllərində saxlayan kənd varlıları və qolçomaqların təsiri nəticəsində icma qaydaları qətiyyən hesaba alınmırdı. İcmaların böyük əksəriyyətində torpağın bölgüsü 20-30 və hətta 40 ildən bir, o da bu vaxt ərzində pay torpaqlarının mühüm hissəsini özlərinə toplamağa macal tapmış nüfuzlu azlığa qarşı çoxluğun tələbləri hədələyici xarakter alandan sonra keçirilirdi. Torpağın vaxtaşırı bölünməsinin aradan qalxması və onun ayrı-ayrı kəndli həyətlərinin ixtiyarına keçməsi kəndlilər arasında sürətlənmiş sosial təbəqələşmənin ən başlıca göstəricilərindən biri idi. Yelizavetpol quberniyası Əhmədbəyli kəndi sakinlərinin yazdıqları kimi, onlarda pay torpaqları nəfərlərin sayına görə bölünmürdü. ―Sonuncu torpaq bölgüsündən sonra varlı həm kəndlilərimizin torpağı ələ keçirməyə macal tapmalarından bəri torpaq almırıq. Onlar artıq dalbadal bir neçə ildir ki, torpaqdan istifadə edirdilər. Kənddə 50 varlı və 25 yoxsul həyəti var. Varlı kəndlilər bizim torpaqlardan əvəzsiz istifadə edirlər‖ [35]. XIX yüzilliyin 80-ci illərinin ortalarında toplanılmış statistik məlumatlar islahatdan sonrakı dövrdə dövlət kəndində gedən təbəqələşmənin səviyyəsi və miqyasını inandırıcı şəkildə göstərir. Kapitalizm inkişaf etdikcə aztorpaqlı və ortabab kəndlilərin bir hissəsi öz təsərrüfat müstəqilliyini itirir, əsarətə düşür və nəhayət, var-yoxdan çıxırdı. Əgər 1884-cü ildə Şimali Azərbaycanda 18831 torpaqsız kəndli vardısa, 10 il sonra, 1895-ci ildə, onların sayı 36709 çatırdı. Şimali Azərbaycan kəndlilərinin təbəqələşməsi onların büdcələrindən də aydın müşahidə edilir. Bu, yoxsulları, ortababları və qolçomaqları bir-birindən aydın surətdə fərqləndirməyə imkan verir. 9 kənddən olan 9 ailə üzrə məlumatlara görə, bu ailələrdən ancaq birinin büdcəsində gəlir xərclərdən xeyli çox idi. Bu,
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|