qolçomaq ailəsi idi. Dörd ailənin büdcəsi kəsirli idi, yəni bu ailələr yoxsul ailələr
idi. 4 ailənin isə gəliri xərclərini bir qədər üstələyirdi. Bu ailələr ortabablara aid
edilirdi.
Rəsmi statistikanın olmaması Azərbaycan kəndində sosial təbəqələşmənin
dərinliyini göstərən ümumiləşdirici rəqəmlər gətirməyə imkan vermir. Yelizavetpol
quberniyasının Xaltəklə kəndi üzrə məlumatlar kənddə sosial təbəqələşməni
göstərmək üçün nümunə ola bilər: 1896-cı ildə kəndin 97 həyətindən ancaq bir
varlı kəndli 1000 manatlıqdan çox, bir kəndli isə 1000 manatdan bir qədər az
qiyməti olan müxtəlif tikililərə malik idi. Göstərilən 2 qolçomağın istehsal etdiyi
ümumi məhsulun dəyəri 3 min manatdan 4 min manatadək idi. 29 həyətin isə hər
birinin tikililərinin qiyməti 200 manatdan 500 manatadək idi və bunlardan ancaq
səkkizinin ümumi illik məhsulunun dəyəri 1000 manatdan yuxarı idi. Onları varlı
kəndlilər kateqoriyasına aid etmək lazımdır. Deməli, varlıların sayı 10 nəfərdən
artıq deyildi, qalan 21 həyət isə ortabab həyətləri idi.
36 həyətin hər birinin tikililərinin qiyməti 200 manatdan, 29 həyətin hər
birinin tikililərinin qiyməti isə 100 manatdan az idi. Göstərilən 65 yoxsul həyətin
45-nin hər birinin ümumi illik orta məhsulunun dəyəri 500 manat, qalanlarının isə
hər birinin belə məhsulunun dəyəri bundan bir qədər çox idi [36]. Bir kənd üzrə
olan bu məlumatlar XIX yüzilliyin sonunda Şimali Azərbaycanın dərin sosial
təbəqələşmə prosesi gedən kəndlərinin hamısı üçün səciyyəvi idi.
Azərbaycan kəndliləri içərisində sosial təbəqələşmə prosesi məhsulsuzluq
illərində xüsusilə geniş miqyas alır və xeyli güclənirdi. Hər bir aclıq ili, hər bir
qıtlıq on minlərlə təsərrüfatı var-yoxdan çıxarırdı. İslahatdan sonrakı dövrdə Şimali
Azərbaycanda qıtlıq illəri getdikcə daha tez-tez təkrar olunurdu. 1860-1870-ci illər
ərzində ancaq 1865-1867-ci illər bol məhsul illəri olmuş, qalan illərdə isə taxıl və
ələfin ümumi və ya qismən qıtlığı qeydə alınmışdı. 1871-ci ildən 1880-ci ilədək
olan dövrdə 1875, 1877 və 1878-ci illərdə Yelizavetpol quberniyasında, 1874-cü
və 1875-ci illərdə Bakı quberniyasında və 1880-ci ildə isə hər iki quberniyada
yığılan taxıl məhsulu qeyri-kafi olmuşdu. 1881-ci ildən 1890-cı ilədək olan dövrdə
ilk yeddi il taxılın kafi məhsuldarlığı ilə səciyyələnmiş, sonuncu üç il isə qıtlıq
illəri olmuşdu. Nəhayət, XIX yüzilliyin sonuncu onilliyi bir silsilə fasiləsiz qıtlıq
illəri ilə səciyyələnir. Bu dövrdə aclıq 1891-1892-ci ilin sərt qışında, 1893-cü ildə
Cənubi Qafqazın hər yerində, 1896-cı, 1897-ci və 1898-ci illərdə özünü
göstərmişdir [37]. Qıtlıq, aclıq və təbii fəlakət illərində yüz minlərlə yoxsul və
ortababın bir hissəsinin əkinləri, mal-qarası və iş heyvanları azalır, bəyə, sələmçi
qolçomağa, tacirə, kənd kapitalistlərinə borcları artır, xəzinə kəsirləri çoxalırdı. Çar
hökuməti tərəfindən birbaşa və dolayı yolla vergilərin bütün ağırlığı çiyinlərinə
qoyulmuş yoxsul kəndlilər xəzinənin borcluları sırasına düşürdülər. 1870-ci ildən
müəyyən və qeyri-müəyyən vergilərin yığılması üzrə xəzinənin kəsiri 340 min
manatdan 2 mln manatadək, yəni demək olar ki, 600% artmışdı [38].
Kəndlilərin ağır vəziyyəti onları doğma yerlərini tərk etməyə, qazanc
dalınca şəhərlərə və ya başqa kəndlərə köçməyə məcbur edirdi. Kəndlilərin qazanc
dalınca getməsi – kəsbkarlıq kəndlilərinin təbəqələşməsi prosesinin ən parlaq
əlamətlərindən biri idi.
Hər il kəndlilərin bir hissəsi, xüsusən də dağlıq və dağətəyi rayonlarda, öz
kiçik torpaq parçasında səpin işlərini başa çatdırdıqdan sonra işləmək üçün başlıca
olaraq düzənlikdə yerləşən digər qəzaların müxtəlif kəndlərinə, habelə şəhərlərə,
zavodlara, fabriklərə, mədənlərə və başqa sənaye müəssisələrinə gedirdi.
Kəndlilərin ən yoxsul, çox vaxt borc içində itib-batmış hissəsi pay torpağını
birdəfəlik atır, torpaqla əlaqəni tamamilə üzür və doğma kəndlərini həmişəlik tərk
edərək, öz iş qüvvəsini satmaq hesabına yaşamağa başlayırdı.
Cavad qəzası Qədimçay kəndi sakinlərinin yazdıqları kimi ―indi də çox
az-az, bircə müstəqil ev sahibi evdə qalır və öz ailəsini dolandırır, qalanları isə,
demək olar ki, hamısı qazanmaq və ailəsini dolandırmaq üçün müxtəlif şəhərlərə
və kəndlərə səpələniblər‖ [39]. Yelizavetpol quberniyasındakı bir çox qəzaların
kəndləri həddən artıq ehtiyac və aclıq üzündən ―özlərini dolandırmaq üçün
müxtəlif kəndlərə səpələnməyə‖ məcbur olmuşdular. 15-20 yaşlı cavanların isə
xeyli hissəsi işləmək üçün Bakıya yola düşürdü [40].
Əkinçilik kəsbkarlığı kəndlilərin daimi fəhlə-muzdur, mövsümi və
günəmuzd fəhlə kimi sahibkar mülkədarların, iri və orta kənd burjuaziyasının
nümayəndələrinin, qolçomaqların və tacirlərin təsərrüfatlarında işləməyində
təzahür edirdi. 1897-ci il sayımına görə, Şimali Azərbaycanda (Bakı və
Yelizavetpol quberniyalarında) 1 nəfərdən 11 nəfərədək daimi muzdlu fəhlənin
əməyindən istifadə olunan 11965 müxtəlif tipli təsərrüfat, o cümlədən əkinçilik
təsərrüfatı var idi. Ümumiyətlə isə bu təsərrüfatlarda 19502 fəhlə işləyirdi [41].
Əkinçi kəsbkarların əsas kütləsi müvsümi və günəmuzd fəhlələr idi. Belə
kəsbkarlar əkinçi, biçinçi, dəryazçı kimi işləyir, çəltik, tütün, üzüm və pambıq
plantasiyalarında məhsul yığır, barama qurdlarının bəslənilməsi, baramanın
növlərə ayrılması, ipək sarıması və biyan kökü çıxarılması ilə məşğul olur,
çobanlığa gedirdilər və s.
Kənd təsərrüfatında və xüsusən də onun texniki bitkilər becərilməsi
muzdlu əməyin tətbiqinin artması kəndlilərin təbəqələşməsinin mühüm əlaməti idi.
Qeyri-əkinçi kəsbkarlığı ―torpaq sahibləri‖ olan kəndlilərin mövsümi və
günəmuzd fəhlə kimi Şimali Azərbaycanın neft, dağ-zavod, dağ-mədən, balıq,
ipəksarıma, ipəkburma, spirtçəkmə, un üyütmə, çəltiktəmizləmə, tənbəki,
pambıqtəmizləmə və digər sənaye sahələrinin işi ilə əlaqədar idi.
Qeyri-əkinçi kəsbkarlarının sayından çox idi. Onların ən çox hissəsi
Bakıya yola düşürdü. Burada neft sənayesinin və onunla bağlı olan istehsal
sahələrinin, dəniz nəqliyyatının, digər kapitalist müəssisələrinin coşqun inkişafı ilə
əlaqədar olaraq ucuz işçi qüvvəsinə daimi tələbat hiss olunurdu.