Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
Hökumət orqanlarının əlinə düşən qaçaqlar hərbi səhra məhkəmələrində mühakimə edilir, qaçaqlara yardım göndərənlərə qarşı amansız tədbirlər görülürdü. Cəza tədbirləri həm ayrı-ayrı şəxslərə, həm də bütöv kənd cəmiyyətlərinə qarşı tətbiq edilirdi. Sonunculara qarşı tətbiq edilən cəza tədbirlərinin məqsədi sərt iqtisadi təzyiq yolu ilə kəndliləri qaçaqlara yardımı dayandırmağa məcbur etməkdən ibarət idi. Bu tədbirlərdən ən ağırı ekzekusiya (bədən cəzası) idi: qaçaqlarla əlaqədar olan kəndlərdə hərbi, adətən kazak komandası yerləşdirilir və bu komandanı sakinlər öz hesablarına saxlamalı idilər. Məsələn, 1896-cı ildə Göyçay qəzasının Qarabucaq kəndi ekzekusiyaya məruz qaldı, 25 nəfər kazak da bir aylığa burada yerləşdirildi [51]. Ekzekusiyalar hərbi komandalar tərəfindən kəndlilər üzərində kobud özbaşınalıq, ələsalınma və birbaşa zorakarlıqla müşayiət olunurdu. Çar hökuməti qacaqlara yardım göstərmiş kəndlərin bütünlüklə sürgün edilməsi kimi amansız cəza tədbirlərini tətbiq etməkdən çəkinmirdi. Hökumət orqanları sürgün edilmiş kəndlilərin yerində rus köçkünlərini yerləşdirir, onlardan özünün müstəmləkə siyasətini həyata keçirmək aləti kimi, qismən də qaçaqlara qarşı mübarizədə istifadə etməyə can atırdı. Yalnız altı il (1889-1894) ərzində Quba qəzasında beş kəndin sakinləri bütünlüklə sürgün edilmiş, onların yerində köçkün rus kəndləri yaradılmışdı, Kəndlilərin sosial və müstəmləkə zülmünə qarşı etirazının digər, müxtəlif hakimiyyət orqanlarına, vəzifəli şəxslərə sözün əsl mənasında, ərizə yağışı yağdırırdılar. Kəndli etirazının bu, ən az fəal formasının geniş yayılması Şimali Azərbaycan kəndlilərinin əsrlər boyu despotik rejimdə (əvvəl xan, sonra isə mütləqiyyət rejimi) yaşaması ilə şərtlənirdi. Ağır əsarət isə ―nəsildən-nəslə‖ keçən itaət vərdişi doğururdu. Hakimiyyət orqanları ilə açıq toqquşmadan çəkinən kəndlilər şikayətlərə geniş şəkildə əl atırdılar. Qanun şikayətləri qadağan etmirdi. Hakimiyyət orqanlarından himayədarlıq axtaran kəndlilərin əsassız ümidləri şikayətlərin, bəzən məqsədlərinə çatması da, bu etiraz formasının geniş yayılmasına təkan verirdi. Kəndli şikayətlərinin ən çox hissəsi kəndlilərin torpaq sahibliyi və torpaqdan istifadə məsələləri ilə əlaqədar idi. Kəndlilər torpaq təminatlarının yaxşılaşdırılması tələbi ilə müxtəlif idarə və vəzifəli şəxsləri sanki aramsız ―atəşə‖ tuturdular. Lakin kiçik istisnalar edilməklə, aztorpaqlılıq barəsindəki kəndli şikayətləri nəticəsiz qalırdı. Xəzinə torpaqlarının kütləvi şəkildə bəylər tərəfindən tutulması ilə əlaqədar olaraq dövlət kəndlilərindən çoxlu şikayətlər gəlirdi [52]. Əksər hallarda pay torpaqlarının zorla tutulması barəsindəki kəndli şikayətləri müsbət nəticə vermirdi [53]. Kəndli şikayətlərinin ancaq kiçik bir hissəsi onların xeyrinə həll edilirdi. Kənddə kapitalist münasibətlərinin inkişafı və kəndlilərin təbəqələşməsi ilə əlaqədar zəhmətkeş kəndlilərin istismarçı qolçomaqlara qarşı mübarizəsi meydana çıxdı və genişlənməyə başladı. Kəndlilər öz pay torpaqlarının qolçomaqlar tərəfindən tutulması cəhdlərinə qarşı fəal mübarizə aparırdılar. Onlar varlıların vaxtaşırı torpaq bölgülərini ləğv etmək yolu ilə əvvəllər ələ keçirilmiş pay torpaqlarını əldə saxlamaq
cəhdlərinə inadlı müqavimət göstərirdilər. Kəndlilər kəndin varlı təbəqəsinin zorakılığına qarşı mübarizə apararaq, pay torpaqlarının vaxtaşırı olaraq yenidən bölüşdürülməsini tələb edirdilər. 1895-ci ildə Bakı qəzası Saray kəndinin 34 torpaqsız kəndlisi Cənubi Qafqaz diyarının baş rəisinə şikayətlə müraciət edib tələb edirdilər ki, ya onlar mükəlləfiyyətləri daşımaqdan azad edilsinlər, ya da pay torpaqları bərabər bölünsün. Kəndli həyatının ən vacib məsələlərindən biri vergi əsarətini
vergi və mükəlləfiyyətləri azaltmağı, onları özlərinin iqtisadi imkanları ilə uyğunlaşdırmağı, ödənilməmiş vergiləri bağışlamağı və s. inadla tələb edirdilər. Bir qayda olaraq, çar hakimiyyət orqanları bu məsələlərdə kəndlilərin ağır vəziyyəti ilə hesablaşmır və ancaq xəzinənin mənafeyi qayğısına qalırdı. Kəndli şikayətlərinin əksəriyyətinin taleyi göstərir ki, ancaq çox nadir hallarda çar hakimiyyət orqanları vergi yükünü azaltmağa, ödənilməmiş vergiləri ləğv etməyə razılıq verirdilər. Buna görə də bəzi kəndlilər bütöv kənd cəmiyyətləri halında vergiləri ödəməkdən boyun qaçırırdılar. Bəzən də məsələ kəndlilərin nifrət etdikləri vergi yığanlara qarşı zorakılığa qədər gedib çıxırdı. Hətta kəndlilərin mükəlləfiyyətləri yerinə yetirmək iqtidarında olmayan borclular sırasına düşdükləri hallarda belə, çar hakimiyyət orqanları onların vergi yükünü yüngülləşdirməkdən boyun qaçırırdı [54]. Buna görə də kəndlilər tez-tez mükəlləfiyyətləri yerinə yetirməkdən boyun qaçırırdılar. Kəndli ərizələrinin böyük hissəsini yerli hakimiyyət orqanlarında çalışan vəzifəli şəxslərin özbaşınalığı və sui-istifadələrinə (bunlar çarizmin Rusiya imperiyasında yaratdığı zorakılıq rejiminin qanunauyğun nəticələri idi) qarşı şikayətlər təşkil edirdi. Kəndli hərəkatı formalarından biri meşələrin qırılması idi. Məlum olduğu kimi, kəndlilərin meşə ilə təmin olunma səviyyəsi onların maddi təminatı vəziyyətini müəyyənləşdirən mühüm amillərdən biri idi. XIX yüzilliyin 50-ci illərinədək Şimali Azərbaycanın dövlət kəndliləri meşələrdən sərbəst və təmənnasız istifadə edirdilər. Sonralar hakimiyyət orqanları kəndlilərin meşədən istifadə hüquqlarına qarşı hücuma başladı. Bunun da nəticəsində 80-ci ilin ortalarında, yüksək vəzifəli bir çar məmurunun etiraf etdiyi kimi, ―meşələrdən sərbəst istifadə etməkdən əhaliyə ancaq xoş xatirələr qalmışdı‖ [55]. Meşələrin qırılması üstündə 1899-cu ildə Nuxa qəzasının Sabatlı kəndində ciddi həyəcanlar baş verdi. Qətiyyən meşələri olmayan sabatlılar ağac materiallarını ya satın alır, ya da onu gizlicə Zaqatala dairəsinin qonşuluğunda yerləşən xəzinə meşələrindən qırırdılar. 1899-cu il mayın 15-də berdankalarla silahlanmış bir qrup sabatlı arabalarda meşəyə gəlib ağac kəsməyə başladı. Meşə gözətçilərı onları görüb yaxınlaşmağa başlayanda, kəndlilər meşəni qırmaqda davam edə-edə atəş açdılar. Gözətçilərin özbaşına meşə qırılması barəsində göndərdikləri xəbərdən sonra atlı-
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|