Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
məxsus firmaların xüsusi çəkisi xeyli azaldı [5]. Bu, hər şeydən əvvəl, 1901-1903- cü illər iqtisadi böhranının, yerli müəssisələrin rəqabətə dözümsüzlüyünün, onların kiçikliyinin və kifayət qədər mütəşəkkil olmamasının nəticəsi idi. Neftayırma və onunla əlaqədar olan kimya istehsalı sahəsində Azərbaycan kapitalı Ş.Əsədullayev, M.Nağıyev, İ.Hacınski, M.Ə.Səlimxanov və başqalarının müəssisələri ilə təmsil olunmuşdu. Neft hasilatı və emalı sahələrində istehsalın intensiv surətdə gedən təmərküzləşməsi prosesi, neft inhisarlarının meydana çıxması, bu, ən mühüm sənaye sahəsində onların hökmranlığının bərqərar olması əsrin sonuna yaxın neft maqnatlarının iqtisadi və siyasi mövqelərinin güclənməsinə gətirib çıxardı. Onlar iri sənaye kapitalının digər nümayəndələri ilə birlikdə burjuaziyanın yuxarı təbəqəsinə çevrildilər. Bakı rayonunda cəmlənmiş metal emalı müəssisələri sahiblərinin də tərkibi çoxmillətli idi. Azərbaycan kapitalı sənaye istehsalının bu mühüm sahəsində kifayət qədər geniş surətdə təmsil olunmuşdu. Əsrin sonunda M.Muxtarovun, demək olar ki, 950 fəhləsi, Cavanşirov qardaşlarının 300 fəhləsi olan zavodları, A.A.Dadaşovun 100 fəhləsi olan tərsanə emalatxanaları və b. iri metal emalı müəssisələri sırasında idi [61]. Metal emalında rus kapitalı S.M.Şibayev, S.M.Rısev və F.A.Lyapinin müəssisələri, ―Qafqaz və Merkuri‖ gəmiçilik cəmiyyətinin emalatxanaları, xarici kapital isə Levenson, A.F.Berinq, K.F.Eyzenşmidt və b. müəssisələri ilə təmsil olunmuşdu. ―Nobel qardaşları‖ şirkətinə iri mexaniki emalatxanalar məxsus idi. Alman kapitalına məxsus olan və elektrik enerjisi sahəsində aparıcı mövqe tutan ―Elektriçeskaya sila‖ cəmiyyətinin səhmlərinin xeyli hissəsi H.Z.Tağıyevin əlində idi.
Azərbaycan kapitalı yüngül, yeyinti və bəzi digər sənaye sahələrində geniş təmsil olunmuşdu. Məsələn, ipək sənayesinin inkişafı, başlıca olaraq, Azərbaycan milli kapitalı ilə bağlı idi [7]. XX yüzilliyin əvvəllərində ipəkçilik sənayesinin ən mühüm rayonunda - Nuxada müəssisələrin 2 /
hissəsi azərbaycanlı kapitalistlərə məxsus idi. Burada 140 nəfərdən çox fəhləsi olan ən iri fabrikin sahibi Ağa Musa Məmmədov, Mehdi Hacı Abdul oğlu, Hacı Süleyman Hüseyn oğlu, Əbdülkərim Hacı Kərim oğlu, Salam Lətif oğlu və b. Nuxa və Nuxa qəzalarındakı ipəksarıma və ipəkburma müəssisələrinin sahibkarları sırasında idilər. XIX yüzilliyin sonunda Şimali Azərbaycanda inkişaf edən pambıqçılığın əsasında yeni sənaye sahəsi - pambıqtəmizləmə müəssisələri meydana çıxdı. Bu kapitalist müəssisələrinin xeyli hissəsi Azərbaycan kapitalistlərinə məxsus idi. 1900- cü ildə tikilən və H.Z.Tağıyevə məxsus olan Bakı pambıq emalı fabriki Azərbaycanda ilk pambıqtəmizləmə müəssisəsi idi [8]. Unüyütmə və çəltiktəmizləmə istehsalı əsasən rus və Azərbaycan kapitalının əlində idi. Tənbəki fabrikləri də yerli kapitalın nümayəndələrinə - azərbaycanlı kapitalistlərdən M.Q.Dadaşov, Novruzov, Həsənov Abdullayev, A.Sultanov və b. rus kapitalisti Pivovarova məxsus idi 1847-ci ildən 1881-ci ilədək olan dövrdə balıq sənayesində möhtəşəm dərəcədə qazanc götürmüş 6 nəfər yerli sahibkar növbə ilə ağalıq etmişdi [9]. Bunların içərisində sonralar Bakı rayonunda iri neft sənayeçilərinə çevrilmiş Mirzəyev və Mantaşev seçilirdi [10]. XIX yüzilliyin sonuna yaxın bu sahəni idarə edən 10-12 ən iri sahibkarın içərisində azərbaycanlılar cəmisi 4 nəfər (H.Z.Tağıyev, Sultanov, Əhməd Mustafa oğlu, Ağa Mustafa oğlu) idi [11]. Azərbaycan kapitalı şərabçılıq və araqçəkmə sənayesində təmsil olunmamışdı. Burada yerli alman kolonistləri (Forer qardaşları, Hummel) və erməni kapitalistlərinin nümayəndələri ağalıq edirdilər. Azərbaycan burjuaziyası Xəzər gəmi sahibləri içərisində mühüm yer tuturdu. Azərbaycanlı kapitalistlər - Hüseynovlar, Dadaşovlar, M.S.Manafov, H.Z.Tağıyev, Q.K.Aşurov, Rəsulovlar onların ən iriləri sırasında idilər. Ötən yüzilliyin sonunda bütün Xəzər ticarət donanmasındakı gəmilərin 44,4 faizi və bütün donanmanın yükgötürmə imkanlarının 42,1 faizi onlara məxsus idi [12]. Milli kapital Bakı, Şamaxı, Gəncə, Nuxa, Şuşa, Naxçıvan və b. şəhərlərdə ticarət burjuaziyasının əllərində cəmləşmişdi. 1897-ci ildə iki quberniyanın 20 min tacirindən 12,9 min nəfəri Bakı və 7,1 min nəfəri Yelizavetpol quberniyasında idi [13]. 14,2 min nəfər şəhər tacirindən 7,3 min nəfəri təkcə Bakının payına düşürdü [14]. Bu, ticarət burjuaziyasının əsas kütləsinin Bakıda cəmləşdiyini göstərir. Azərbaycan kapitalının nümayəndələri, demək olar ki, bütün taxıl, baqqaliyyə malları, yun, dəri məmulatları, meyvə və topdansatış ticarətini öz əllərində cəmləşdirmişdilər. Neft və neft məhsulları, metal və metal məmulatları, meşə materialları və s. ticarətində xarici və rus ticarət kapitallarının mövqeləri daha geniş idi.
XIX yüzilliyin son rübündə Şimali Azərbaycanda ilk kredit bank müəssisələri meydana çıxmağa başladı. 1874-cü ildə açılmış ilk kredit müəssisəsinin - Bakı qarşılıqlı kredit cəmiyyətinin təsisçiləri Azərbaycan və erməni şəhər burjuaziyasının orta kapitalist təbəqələri idi [15]. XIX yüzilliyin sonuna yaxın Bakıda artıq əsasən Rusiyanın səhmdar kommersiya banklarının şöbələrindən ibarət olan 15 bank müəssisəsi və A.Ələsgərov. Q.Arafelov, T.Haşımov, B.Söydiyev və H.Z.Tağıyevə məxsus olan 5 bank kontoru vardı [16]. Gəncə, Şuşa, Nuxa, Gədəbəy və digər yerlərin sənayeçiləri, tacirləri və kənd burjuaziyası dövlət bankının Tiflis şöbəsindən və Tiflis şəhərinin digər kredit müəssisələrindən kredit götürürdülər [17]. Kredit bank müəssisələrinin mövcudluğu burjuaziyanın təbəqələşməsinə, onun yuxarı təbəqəsinin zənginləşməsinə və qüvvətlənməsinə şərait yaradırdı. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|