Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
mühüm hissəsi şəhərlərə yönələrək fəhlələrin sıralarını doldururdu. Azərbaycan kəndindən olan kəsbkarların əksəriyyəti uzun müddət ərzində öz pay torpaqlarını qoruyub saxlayırdı. Rusiyada olduğu kimi, Cənubi Qafqazda da pay torpaqlı muzdlu fəhlələr sayca sənaye fəhlələri sıralarının dolmasının başlıca mənbəyini təşkil edirdi. Rusiya quberniyalarından və digər rayonlardan Şimali Azərbaycanın sənayesinə gələn kəsbkarların da əksəriyyəti kəndlilərdən ibarət idi. Kəsbkarların çoxu sənaye müəssisələrində bir müddət işlədikdən sonra vətənə qayıdır, lakin digər hissəsi isə burada qalaraq mədən və zavodlarda kök salırdı. Fəhlə kadrlarının digər formalaşma mənbəyini sənətkarlar və kustarlar təşkil edirdi. Onların çoxu yerli kustar sənətlərin sənaye tərəfindən sıxışdırılıb aradan çıxarılması ilə əlaqədar olaraq müflisləşir və sənaye istehsalına cəlb olunurdular. Lakin bunların sayı o qədər də çox deyildi. Çünki göstərilən proses o qədər də sürətlə getmirdi; özü də XIX yüzilliyin sonunda Şimali Azərbaycanın bir sıra ənənəvi sənətkarlıq sahələrinin məhsullarına tələbat kənd əhalisi arasında da artırdı. Şimali Azərbaycan fəhlə kadrlarının formalaşmasının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun sıralarına fəhlələrin və yarımproletar ünsürlərin axını idi. Sonunculara, hələ islahata qədərki dövrdə sənaye istehsalına cəlb olunmuş kəndlərin bir çox sakinləri və qismən də Abşeron kəndlərinin nəsilbənəsil neft mədənləri ilə bağlı olan əhalisi aid idi. Şimali Azərbaycan fəhlə sinfinin sıralarının genişlənməsi fəhlələrin öz sosial mühitlərində baş verən artımın hesabına da gedirdi, yəni fəhlə ailələrində fəhləliklə məşğul olan ailə üzvlərinin sayı get-gedə artır, qadınlar və uşaqlar da istehsala cəlb olunurdular. Sənayeni, nəqliyyatı və xidmət sahələrini fəhlə qüvvəsi ilə təmin edən rayonlardan fəhlələrin sayına görə Cənubi Qafqaz mühüm yer tuturdu. 1897-ci il əhali sayımının məlumatlarına görə, Bakı və Yelizavetpol quberniyalarındakı fəhlələrin 66,1 faizini Cənubi Qafqazdan çıxanlar təşkil edirdilər. Bunlar əsasən elə Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının özündən çıxan və fəhlələrin ümumi sayının 63,4 faizini təşkil edənlərdən ibarət idi [23]. İrəvan quberniyasından çıxanlar fəhlələrin 1,2 faizini, Tiflis və Kutaisi quberniyalarından çıxanlar isə 1,5 faizini təşkil edirdilər [24]. Dağıstandan da minlərlə kəsbkar qazanc dalınca Şimali Azərbaycanın sənaye müəssisələrinə axışırdı. 1897-ci ildə onlar Bakı və Yelizavetpol quberniyalarındakı fəhlələrin 5 faizini təşkil edirdilər [25]. Bir tərəfdən, sənaye və nəqliyyatın işçi qüvvəsinə kəskin ehtiyacı, digər tərəfdən isə kəndlilərin kütləvi surətdə müflisləşməsi və Rusiyanın bir sıra quberniyalarında böyük əmək ordusu ehtiyatı mövcud olduğu şəraitdə, on minlərlə kəndli oradan qazanc dalınca Şimali Azərbaycana, xüsusən də Bakı sənaye rayonuna yola düşürdülər. Fəhlə kadrlarının formalaşmasının xüsusiyyətlərindən biri onun sıralarının Cənubi Azərbaycan kəndlilərinin nümayəndələri hesabına artması idi. Hakim təbəqə tərəfindən zəhmətkeşlərin amansız istismarı, on minlərlə kəndlinin var- yoxdan çıxması, sənayesi yenicə formalaşmağa başlayan İranın şəhərlərində iş tapmaq imkanının olmaması onları kütləvi şəkildə Cənubi Qafqaza, xüsusən də Şimali Azərbaycana kəsbkarlığa getməyə məcbur edirdi. 1897-ci ildə Bakı və Yelizavetpol quberniyaları fəhlələrinin tərkibində Cənubi Azərbaycandan olanlar 12,1 faizi təşkil edirdilər [26]. Şimali Azərbaycan, Rusiya, Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan və xüsusən də Cənubi Azərbaycandan olan minlərlə kəsbkar bir neçə il Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının fabrik və zavodlarında, nəqliyyatında və digər sənaye sahələrində işlədikdən sonra burada məskən salır, fəhlə kadrlarına çevrilirdilər. Bu da Şimali Azərbaycan fəhlələrinin formalaşması prosesinə çoxmillətlilik xarakter verirdi. Neft və digər sənaye sahələrinin, nəqliyyatın coşqun inkişafı, işçi qüvvəsi verən çoxsaylı mənbələrin mövcudluğu Şimali Azərbaycan fəhlələri sayının surətli artımına şərait yaradırdı. 1897-ci il əhali sayımının məlumatlarına görə, Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında fəhlələrin sayı (kənd təsərrüfatı fəhlələri istisna edilməklə) 78 min nəfərə bərabər idi [27]. Bakı quberniyasında 55 minə yaxın, Yelizavetpol quberniyasında isə 23 min fəhlə çalışırdı. Lakin bu məlumatlar natamam olub, müvəqqəti fəhlələrin çoxunu, dənizçi fəhlələri və b. əhatə etmirdi. Şimali Azərbaycan fəhlə kadrlarının formalaşmasının xüsusiyyətlərindən biri bu prosesin genişlənməsinin yüksək sürətli getməsi idi. Bakı fəhlələrinin sayı xüsusən sürətlə artırdı. 1887-1897-ci illərdə fəhlə kadrları sayının artım sürətinə görə neft sənayesi Rusiyanın dağ-mədən sənayesi sahələri içərisində birinci yeri tuturdu [28]. XIX yüzilliyin sonunda (1900-cü ildə) Şimali Azərbaycan fəhlələrinin sayı (kənd təsərrüfatı fəhlələri istisna edilməklə) 100-110 min nəfərə bərabər idi. O cümlədən hasilat və emal sənayesində tikinti və nəqliyyatda 80-90 min nəfər fəhlə çalışırdı. Ticarətdə və digər xidmət sahələrində, sənətkarlıqda muzdlu fəhlələrin, habelə qulluqçuların sayı 20 min nəfərə çatırdı [29]. XIX yüzilliyin sonuna yaxın Şimali Azərbaycanda (İrəvan bölgəsi çıxılmaqla) fəhlə və qulluqçuların ümumi sayı təxminən 162 min nəfərə (62 min nəfəri Bakıda və 97,2 min nəfəri qəzalarda) çatırdı ki, bu da əhalinin ümumi sayının 8,4 faizini təşkil edirdi. Şimali Azərbaycanda fəhlə kadrları qeyri-bərabər şəkildə yerləşirdi. Yüzilliyin sonuna yaxın 60-65 min nəfər neft sənayesi və bir sıra digər iqtisadiyyat sahəsi fəhləsini birləşdirən Bakı sənaye rayonu ən iri sənaye və fəhlə mərkəzi idi[30]. Bakı fəhlələri Şimali Azərbaycan fəhlələrinin əsas qüvvəsini və aparıcı dəstəsini təşkil edirdi. Şimali Azərbaycanda 2 min nəfər fəhlənin
Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|