Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
çalışdığı Gədəbəy mis filizi və misəritmə sənayesi rayonu, müvafiq surətdə 3 minə qədər və 1 min nəfərədək fəhləni cəmləşdirən Nuxa və Şuşa ipək emalı sənayesi rayonları, 11,5 min nəfərdən çox fəhlənin çalışdığı balıq vətəgələri də seçilirdilər. Fəhlə kadrları dəmir yolunda (XIX yüzilliyin sonuna yaxın Şimali Azərbaycanın hüdudlarında 5-6 min nəfər dəmiryolçu fəhlə vardı), Azərbaycanın bir sıra qəzalarının kənd təsərrüfatı xammalının emalı və s. müəssisələrində də formalaşırdı. Fəhlələrin müxtəlif dəstələrinin xüsusi çəkisi eyni deyildi. Fəhlə kadrlarının tərkibinə iri hasilat və emal sənayesi müəssisələrinin fəhlələri ilə yanaşı, xırda sənaye, sənətkarlıq və ticarət müəssisələri işçiləri və yelkənli donanma matrosları da daxil idilər. Xırda istehsalat fəhlələrinin xüsusi çəkisi xeyli yüksək idi, Qafqaz diyarı sənayesinin 1900-cü ildə keçirilmiş yoxlanış məlumatlarına görə, hər birində 15 nəfərədək işçi çalışan xırda müəssisələrdəki fəhlələr Bakı və Yelizavetpol quberniyaları emal sənayesi fəhlələrinin 35,5 faizini təşkil edirdi [31]. Fəhlə kadrlarının xüsusiyyətlərindən biri sənaye, nəqliyyat və tikinti fəhlələri içərisində qadınların xüsusi çəkisinin aşağı olması idi. Qadın əməyindən ipək emalı sənayesində və xüsusən də xidmət sahəsində nisbətən daha geniş istifadə olunurdu. 1897-ci il sayımının məlumatlarına görə, Bakı və Yelizavetpol quberniyaları fəhlələri (qulluqçular da daxil olmaqla, ancaq kənd təsərrüfatı fəhlələri istisna edilməklə) içərisində qadınlar cəmisi 8,7 faiz təşkil edirdilər, halbuki Rusiya imperiyası üzrə bu göstərici orta hesabla 32 faizə bərabər idi [32]. Şimali Azərbaycan fəhlələri içərisində uşaqların xüsusi çəkisi isə imperiya üzrə olan orta göstəricidən yüksək idi. Tam olmayan məlumatlara görə, 1897-ci ildə Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında 15 yaşınadək uşaqlar fəhlələrin 6,5 faizini təşkil edirdi [33]. Əsrin sonuna yaxın Şimali Azərbaycan fəhlələri içərisində ən yüksək əmək qabiliyyətli 20-39 yaşlı fəhlələr kateqoriyası üstünlük təşkil edirdi. Bu da, hər şeydən əvvəl, neft və digər sənaye sahələrində ağır fiziki əməkdən geniş istifadə olunması ilə əlaqədar idi. Neft mədənləri, filiz yataqları, zavodlar və fabriklərin fəhlələri ağır istismara məruz qalaraq, tezliklə əlillərə çevrilir, bu da, öz növbəsində, onların müəssisələrdən azad edilməsinə gətirib çıxarırdı. Bir çox fəhlə tez-tez baş verən bədbəxt hadisələrin qurbanı olurdu. Bu cür şəraitdə Şimali Azərbaycanda 40 yaşından yuxarı olan fəhlələrin xüsusi çəkisi orta hesabla Rusiya üzrə olan göstəricilərdən aşağı idi. Şimali Azərbaycan fəhlə sinfinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də onun çoxmillətli tərkibi idi. Sənaye istehsalının müxtəlif sahələrində azərbaycanlılar, ruslar, ermənilər, gürcülər, dağıstanlılar, ukraynalılar, Rusiyada yaşayan digər millət və xalqların nümayəndələri çalışırdılar. 1900-cü ildə sənayenin aparıcı sahəsində - neft sənayesində azərbaycanlı fəhlələrin xüsusi çəkisi
33,8 faiz (o cümlədən 15,8 faizi Şimali və 18 faizi Cənubi Azərbaycandan), rus fəhlələrin 19,5 faiz erməni fəhlələrin 25,3 faiz dağıstanlı fəhlələrin 13,5 faiz və qeyri fəhlələrin 7,9 faiz təşkil edirdi [34]. Azərbaycanlı fəhlələr Şimali Azərbaycanın digər istehsalat sahələrindən mis istehsalında, ipək sənayesində, bitki və heyvan məhsulları emalında, qara və günəmuzd fəhlələr içərisində sayca üstünlük təşkil edirdilər. Nəqliyyat və yükdaşıma sahəsində, habelə balıq vətəgələrində fəhlələrin çox hissəsi azərbaycanlıların payına düşürdü. Şimali Azərbaycanda fəhlələrin xeyli hissəsini rus fəhlələri təşkil edirdi. 1900-cü ildə neft emalı və mexaniki emalatxanalarda onların xüsusi çəkisi xüsusən böyük idi. Kükürd turşusu və soda zavodlarında da fəhlələrin əksəriyyəti ruslar idi. XIX əsrin axırlarında Azərbaycan qəzalarında (Bakı istisna olmaqla) fəhlələrin 65,7 faizini azərbaycanlılar, 14,4 faizini ermənilər, 5,4 faizini ruslar və 14,5 faizini başqa millət və xalqların nümayəndələri təşkil edirdilər [35]. Bu dövrdə Şimali Azərbaycan fəhlələri içərisində Rusiyanın 40-a yaxın millət və xalqının nümayəndələri vardı. Fəhlələrin peşə
tərkibi iqtisadiyyatın istehsalat strukturunun xüsusiyyətlərini əks etdirərək, ucuz, ixtisassız əməyin xüsusən geniş yayılması ilə fərqlənirdi. Eyni zamanda ixtisaslı fəhlələrin xüsusi çəkisi (xüsusən də orta ixtisaslı fəhlələr içərisində) tədricən artırdı. Digər fəhlələrin peşə tərkibi onların milli mənsubiyyəti ilə bağlı idi, yüksək və orta ixtisas tələb edən peşələrdə yerli fəhlələrin sayı çox deyildi. Bu, imperiyanın müstəmləkə ucqarında yaşayan xalqların nümayəndələrindən olan fəhlələrin öz ixtisaslarını yüksəltməsini xeyli çətinləşdirən müstəmləkəçi mütləqiyyət siyasətinin nəticəsi idi. Yüksək ixtisaslı fəhlələrin bir hissəsi (qazma ustaları, maşinistlər və onların köməkçiləri, qismən də tornaçılar, tökməçilər, dəmirçilər və b.) fəhlələrin əsas kütlələrinə nisbətən xeyli yüksək əmək-haqqı alsalar da, Şimali Azərbaycanda ―fəhlə aristokratiyası‖ sosial təbəqə kimi yaranmadı. İmperiya üzrə orta göstəricilərə nisbətən fəhlələrin aşağı savad göstəriciləri də çarizmin müstəmləkə siyasəti ilə bilavasitə bağlı idi. 1897-ci il sayımının məlumatına görə, savadlılar Rusiya fəhlələri içərisində 52,2 faiz, Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında isə, hətta qara və müvəqqəti fəhlələr, balıqçılıq və kənd təsərrüfatı fəhlələri, qulluqçular nəzərə alınmaqla, 24,7 faiz təşkil edirdi [36]. Bu, əsasən, Şimali Azərbaycan kəndləri və Dağıstan aullarının, demək olar ki, başdan-başa savadsız kəsbkarlarının kütləvi axını ilə izah olunur. Fəhlələr və onların uşaqları üçün təhsil, xüsusən də orta təhsil, demək olar ki, əlçatmaz idi. Müstəqil savadlanmaqla məşğul olan fəhlələr böyük çətinliklərlə rastlaşmalı olurdular. Sənaye rayonlarında fəhlələr üçün əlçatan olan kitabxanalar və digər mədəni-maarif müəssisələri, demək olar ki, yox idi. ―Xalq mütaliələri‖ adlanan tədbirlər hakimiyyət orqanları tərəfindən ciddi məhdudiyyətlərlə müşayiət Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|