Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
edilirdi. Polisin ayıq nəzarəti altında olan bazar günü və axşam fəhlə kurslarının sayı da xeyli az idi. Sənaye və kapital təmərküzləşməsinin güclənməsi, kapitalizmin inhisarçı inkişaf mərhələsinə keçməsi ilə əlaqədar XIX yüzilliyin sonuncu onilliyində iri kapitalist müəssisələrində fəhlələrin də
təmərküzləşməsi prosesi gedirdi. 1900-cü ildə keçirilmiş yoxlamaların məlumatlarına görə, Bakı və Yelizavetpol quberniyalarının emal sənayesində fəhlələrin 32,7 faizi o dövr üçün iri sayılan, hər birinin 100-dən artıq fəhləsi olan nıüəssisələrdə, 11,5 faizi 50-dən 100-dək fəhləsi olan müəssisələrdə, 20,3 faizi 16-50 fəhləsi olan müəssisələrdə və 35,5 faizi fəhlələrinin sayı 15 nəfərədək olan müəssisələrdə çalışırdı [36]. Bakı quberniyasında fəhlələrin təmərküzləşmə göstəriciləri nisbətən daha yüksək idi. Burada qeydə alınmış fəhlələrin 4% faizi fəhlələrinin sayı 100 nəfərdən artıq olan müəssisələrdə çalışırdı. 1897-ci ildə sənayenin aparıcı sahəsində - neft hasilatı sənayesində neftçi fəhlələrin 78,6 faizi hər birində 100 nəfərdən artıq fəhləsi olan firmalarda çalışırdı. Bakı rayonu neft sənaye firmalarının 6,7 faizinin payına fəhlələrin 49,4 faizi düşürdü. Təmərküzləşmə səviyyəsinə görə, Bakı neftçıxarma sənayesi Rusiyada ilk yerlərdən birini tuturdu. 1878-1901-ci illərdə Bakı metal emalı sənayesində orta hesabla bir müəssisəyə düşən fəhlələrin sayı, demək olar ki, 15 dəfə artmış və təxminən 108 nəfərə çatmışdı [37]. Bəzi digər sənaye sahələrində olduğu kimi, neft sənayesində də müxtəlifprofilli müəssisələr çox hallarda eyni firma və ya kompaniyaların əlində cəmləşərək, əslində şöbə və ya sex vəziyyətinə düşürdü. Eyni zamanda eyni firma və ya kompaniyanın fəhlələri onlann bəzən bir-birindən uzaqda yerləşən müxtəlif müəssisələrində çalışırdı. Zaman keçdikcə belə firmaların müxtəlif müəssisələrində çalışan, vəziyyətlərin eyni xüsusiyyətləri, eyni bir sahibkara qarşı mübarizənin mənafeyi ilə birləşdirilən fəhlələri bir-biri ilə əlaqə yaradır, birgə çıxışlar təşkil edir və i.a. Bununla belə eyni firmanın müxtəlif mədən, zavod və emalatxanaları fəhlələrinin pərakəndəliyi fəhlə kütlələrinin sahibkarlara və çar hökumətinə qarşı mübarizə üçün birləşməsi yolunda maneələr yaradırdı. Fəhlələrin bu cür qeyri-mütəşəkkilliyi dəniz donanmasında özünü daha qabarıq göstərirdi. Burada eyni firmanın müxtəlif gəmilərindəki matroslar bir-biri ilə, demək olar ki, təmasa girmir və bunlar arasında əlaqələrin yaradılması böyük səylər tələb edirdi. Yelizavetpol quberniyasında mis-filiz və misəritmə, habelə ipək sənayesi fəhlələrin yüksək təmərküzləşmə səviyyəsi ilə fərqlənirdi. Eyni zamanda Şimali Azərbaycanda elə sənaye sahələri (şərabçılıq, araqçəkmə, pambıqtəmizləmə və b.) vardı ki, onlarda fəhlələrin təmərküzləşmə göstəriciləri çox aşağı səviyyədə idi. Ticarət sahəsinin fəhlələri və təbii ki, qulluqçular arasında pərakəndəlik və qeyri-mütəşəkkillik hökm sürürdü. Buna baxmayaraq, fəhlə kütlələrinin iri müəssisələrdə cəmləşməsi Şimali Azərbaycan fəhlələrin ön cərgəsinin, neft, metal emalı mis, ipək və s. bu kimi sənaye sahələrində onun qabaqcıl təbəqələrinin formalaşması üçün mütərəqqi əhəmiyyətə malik idi. Şimali Azərbaycanda daimi və fəhlə əsilli kadrların yaranması yerli fəhlə kadrlarının formalaşması prosesində xüsusən mühüm rol oynayırdı. Bakı sənaye rayonunda kəsbkarların torpaqla, kənd təsərrüfatı ilə əlaqələri Şimali Azərbaycanın digər rayonlarına nisbətən sürətlə zəifləyirdi. XIX yüzilliyin sonuna yaxın yayda buradan tarla işlərinə gedən fəhlələrin sayı ilbəil azalırdı. Ancaq Şimali Azərbaycan fəhlələrinin torpaqla əlaqələrinin zəifləməsi prosesi bütövlükdə götürüldükdə tədricən gedir, çox vaxt bir neçə fəhlə nəslinin ömrünü əhatə edirdi. Ölkənin yerli əhalisinin nümayəndələrindən olan fəhlələrin xeyli hissəsi kəndlərlə sıx surətdə bağlı idi. Çox vaxt kəndlərdə torpaq və təsərrüfatla birlikdə onların ailələri də qalırdı. Ağır iş və həyat şəraiti də fəhlələrin kənd təsərrüfatı ilə əlaqələrinin vəziyyətinə müəyyən təsir göstərirdi. Bu şərait üzündən (habelə kəndlərdə pay torpaqlarının saxlanılması ilə əlaqədar olaraq) fəhlələrin bir çoxu evlənməmiş qalır və yaxud da kənd yerlərində qalmış ailələrindən ayrılıqda, şəhərdə tək yaşayırdılar. 80-ci və xüsusən də 90-cı illərdə Şimali Azərbaycanın bir sıra sənaye sahələrində və nəqliyyatında fəhlə kadrları formalaşırdı. Məsələn, 1899-cu ildə keçirilmiş yoxlamanın nəticələrinə görə, Bakının Balaxanı-Sabunçu rayonunda qeydə alınmış 18 min nəfərdən çox fəhlənin 61,2 faizi bir ildən çox, 31 faizi 3 il və daha artıq, 17,4 faizi isə 5 ildən yuxarı mədənlərdə işləyirdi [38]. Bununla yanaşı nəzərə almaq lazımdır ki, bu fəhlələrin bir hissəsi əvvəllər digər sənaye müəssisələrində çalışmışdılar. Tökməçilər, yağlayıcılar, dülgərlər, çilingərlər, xarratlar, dartayçılar, dəmirçilər, açarçılar, maşinistlər və onların köməkçiləri, qazma ustaları və onların köməkçiləri arasında fəhlə əsilli kadrlarının xüsusi çəkisi nisbətən daha yüksək idi. Cənubi Qafqaz dəmir yolunda da xeyli fəhlə çalışırdı. Simali Azərbaycan sənayesi və nəqliyyatına gələn kəsbkar kəndlilərin fəhləyə çevrilməsinin XIX yüzilliyin 70-80-ci illərindəkinə nisbətən 90-cı illərində xeyli sürətlə getməsi daimi fəhlə kadrlarının formalaşması üçün mühüm əhəmiyyətə malik idi. Əgər Şimali Azərbaycan sənayesi və nəqliyyatının bəzi sahələrində böyük istehsalat stajına malik fəhlə kadrlarının yaranması prosesi daha yüksək sürətlə gedirdisə, digər sahələrdə bu proses xeyli ləng gedirdi. Fəhlə axıcılığı da mənfı sosial- siyasi nəticələrə gətirib çıxarırdı. Bu, xüsusən yeyinti sənayesində, dəniz nəqliyyatında, ticarətdə, yük daşınmasında və s.-də özünü daha kəskin şəkildə göstərirdi. Eyni zamanda fəhlə axıcılığı barədə məlumatların təhlili göstərir ki, əksər hallarda bu axıcılıq fəhlələrin eyni sənaye mərkəzi hüdudları daxilində bir müəssisədən digərinə keçməsi şəklində təzahür edirdi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|