olaraq bir yerdən başqa yerə getməyə, avaraçılıq və materialları korlamağa görə
fəhlələri cərimə etməyi nəzərdə tuturdu. Sonuncu hallarda kapitalistlər cərimə ilə
yanaşı, fəhlələri vurulmuş ziyanı ödəməyə də məcbur edirdilər [14]. Bir çox
müəssisə sahibləri çar qanunlarının hətta çox məhdud olan tələblərindən yan
keçərək, cərimə pullarını gizlədir və mənimsəyir, fəhlələrə haqq-hesab kitabçaları
verməkdən boyun qaçırırdılar [15].
Azərbaycan fəhlələrinin mənzil şəraiti də hədsiz dərəcədə ağır idi. Bakının
mədən-zavod rayonları ərazisində, balıq vətəgələrində, Gədəbəy misəritmə
zavodunda və bir çox başqa müəssisələrdə fəhlələrin mənzilləri kazarmalardan,
ailəli fəhlələrin bir hissəsinin kirayə etdiyi daxmalardan, bəzən isə sadəcə olaraq
yerüstü damlardan ibarət idi. Neftçi fəhlələrin mənzil şəraiti xüsusilə daha pis idi.
Onların çoxunun, yaşadığı kazarmaları xarakterizə edən M.Qorki yazırd: ―Buruqların
xaosu arasında tarixəqədərki insanların mənzillərinə çox oxşayan, yonulmamış
sarımtıl və boz daşlardan tələsik tikilmis alçaq fəhlə kazarmaları yerə yapışmışdı‖ [16].
Kazarmaların əksəriyyətində pəncərə yox idi.
Kiçik neftçıxarma şirkətləri və qazma üzrə podratçı fəhlələrin mənzil şəraiti
xüsusilə ağır idi. Hətta kazarmalardan istifadə etmək imkanından məhrum olan bu
fəhlələrin əksəriyyəti buruqlarda ocaqxanalarda məskən salmağa, özlərinə yer damı
qazmağa, yayda isə yerdə yatmağa məcbur idilər [17].
Dözülməz mənzil şəraiti fəhlələrin sağlamlığına ağır təsir göstərirdi.
Darısqallıq və natəmizliyin nəticəsi olan kütləvi xəstəliklər minlərlə fəhlənin həyatını
məhv edirdi. H.Zərdabinin yazdığı kimi, ―fəhlə mənzilləri... o dərəcədə yararsızdır ki,
onları ölüm mənbəyi adlandırmaq olar... Bu mənzillərdə hər min nəfərə ildə 100
ölüm hadisəsi düşür‖ [18].
Fəhlələrin əmək haqqının xeyli hissəsini mənzil xərcləri təşkil edirdi. Mənzil
kirayəsi Bakıda xüsusilə yüksək idi. O, ölkənin digər sənaye mərkəzlərində bu
sahədəki vəziyyəti xeyli ötüb keçirdi. 90-cı illərin ortalarında Bakı fəhlələri ən
rahatsız və acınacaqlı vəziyyətdə olan otağa belə öz orta əmək haqqının 20 faizini
verməyə məcbur idilər. Əmək haqqına əlavə verilən ―mənzil pulları‖nı fəhlələrin çox
az hissəsi alırdı. Fəhlələr əksər hallarda yemək hazırlamaq üçün istifadə etdikləri neft
və mazuta, mənzillərin qızdırılmasına və suya görə də haqq ödəməyə məcbur idilər.
Bir çox illər ərzində neft sənayeçiləri fəhlə qəsəbələrinin tikilməsi haqqında
məsələni müzakirə etməkdən belə imtina edirdilər. Yalnız 1897-ci ildə vəba
epidemiyası ilə əlaqədar onlar çar hökuməti qarşısında fəhlə qəsəbələrinin tikilməsi
üçün torpaq sahələri ayırmaq haqqında məsələ qaldırdılar. Lakin bu məsələ həll
edilmədi.
Cüzi əmək haqqı, ağır, mənzil şəraiti fəhlələrin məişətini dözülməz edirdi.
Onlardan bir çoxu, xüsusilə ailəlilər yarımcan həyata məhkum edilmişdilər. Çar
hökumət nümayəndələrinin etiraf etdiklərinə görə, neftayırma zavodlarının ailəli
fəhlələri ―çox çətinliklə dolanırdılar, qara fəhlələr isə bir çox zəruri şeylərdən özlərini
məhrumetməyə məcbur olurdular‖ [19] Fəhlələrin məruz qaldıqları amansız istismar
onların siyasi hüquqsuzluğu, çarizmin və sahibkarların zülmü, müəssisələrdə hökm
sürən polis rejimi ilə çulğalaşırdı, Azərbaycanda fəhlələrin siyasi hüquqsuzluğu,
çarizmin müstəmləkə siyasəti ilə daha da dərinləşirdi.
Hətta çar qanunlarının tələblərini pozan kapitalistlər tez-tez fəhlələri
vaxtından əvvəl işdən azad edir, müvəqqəti fəhlələri daimi işlə təmin etməkdən imtina
edirdilər. Cənubi Qafqaz dəmir yolunun müdiriyyəti fəhlələri işdən çıxarmağı
asanlaşdırmaq üçün işə daxil olarkən iki ərizə verməyi tələb edirdi. Onlardan birində
―əgər mən depoda artıq olaramsa, məni işdən xəbərdarlıqsız azad etmənizi xahiş
edirəm. Buna görə mənim tərəfimdən etiraz olmayacaq‖ sözləri, digərində isə ―cənab
rəis, xidməti davam etdirmək istəmədiyimdən məni azad etmənizi xahiş edirəm‖
sözləri yazılırdı [20].
Fəhlələrin ―dikbaşlığa‖, ―tabe olmamağa‖, ―təbliğata‖ və s. görə işdən
çıxarılması adi hal olmuşdu. Polis tərəfindən inqilabi fəaliyyətə görə günahlandırılan
fəhlələr amansız təqib edilir və dərhal işdən qovulurdular.
Fəhlələri itaətdə saxlamaq üçün sahibkarların bəziləri silahlı dəstələr
(qoçular və s.) yaradırdılar. Çar hakimiyyət orqanları əmək və kapital arasındakı bütün
münaqişələrdə sahibkarların tərəfini saxlayırdı. Fəhlələrin istismara qarşı və öz insani
hüquqları uğrundakı çıxışlarına qarşı mübarizədə çarizm polis təqiblərindən istiadə
edirdi. Xəfiyyələrin saxlanılmasına külli miqdarda vəsait xərclənirdi. 1899-cu ildə II
Nikolay sənaye rayonlarında polis nəzarətini gücləndirmək barədə sərəncam verdi.
Belə rayonlarda polis ştatları artırılırdı. ―Müəssisələrdə qayda-qanunu qorumaq‖,
―fəhlələri qiyamlardan çəkindirmək‖ və s. polisin vəzifələrinə daxil idi [21].
Hələ 90-cı illərin əvvəllərində çar hökuməti şəhərin mədən rayonlarında
fəhlələrə nəzarət etmək vəzifəsi həvalə edilmiş Sabunçu polismeysterliyini yaratdı.
Bu rayonda polisin saxlanılmasına sərf olunan xərcləri neft sənayeçiləri qurultayı
şurası öz üzərinə götürdü [22].
1899-cu ildə Bakı quberniyasında yaradılmış fabrik müfəttişliyi də əsasən
kapitalistlərin tərəfində çıxış edirdi. Əmək qanunlarınm ayrı-ayrı bəndlərinin
pozulmasına görə sahibkarlara yalnız təsadüfi iradlar göstərməklə kifayətlənən
müfəttişlik fəhlələrin fəallığını məhdudlaşdırmağa, onların çıxışlarına yol
verməməyə, münaqişələrin sülh yolu ilə həll olunmasına çalışırdı.
Çar hökuməti orqanları, fabrik müfəttişliyi və mədən nəzarəti azərbaycanlı
fəhlələrlə xüsusilə qəddar rəftar edirdilər. Onlann şikayət və xahişləri adətən rədd
olunurdu. Ucqarlarda milli kadrlara belə münasibət mütləqiyyətin müstəmləkə
siyasətinin nəticəsi idi
Fəhlələr şəhər özünüidarə orqanlarına seçkilərdə iştirak etmək hüququndan
məhrum idilər. Azərbaycanın Bakı və digər dumalarına seçilənlərin arasında fəhlələr
yox idi.
Rusiyanın hər yerində olduğu kimi, Azərbaycanda da çar hökuməti fəhlə
təşkilatlarını və çıxışlarını amansız şəkildə təqib edirdi. Mövcud mürtəce qanunçuluqla
kifayətlənməyən çar hökuməti Bakı fəhlələrinə qarşı polis və jandarmların terror aktı