Yerli dilləri bilən müəllimlərin yoxluğu azərbaycanlı uşaqlarının rus
məktəblərinə cəlb olunmasını ləngidirdi. Məktəblərin saxlanılması xərclərinə
əhalinin ağır mükəlləfiyyət kimi baxması da buradan irəli gəlirdi. Ancaq 1876-cı
ildə Qori şəhərində açılmış Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, xüsusən də onun
Azərbaycan şöbəsinin məzunları (Fərhad Ağazadə, Üzeyir Hacıbəyov, Cəlil
Məmmədquluzadə və b.) kənd məktəblərinə gəldikdən sonra yerli uşaqların bu
məktəblərdə oxuması mümkün olmuşdu olan şagirdlər müvafiq olaraq 31,2 və
15,5%-i, kəndli uşaqları isə 63 və 74,9%-i təşkil edirdilər. Rəsmi statistikada
azərbaycanlı qız
şagirdlər ayrıca olaraq göstərilməmişdir. Çünki, bir qayda olaraq
azərbaycanlı qızlar rus ibtidai məktəblərində oxumurdular. Bu baxımdan məlum
istisnanı 1983-cü ildən Naxçıvan qəzasının Nehrəm kəndində ikisinifli məktəbdə
qızlar şöbəsi təşkil edirdi. Onun təşkilatçısı və dərslərini deyəni gələcək yazıçı və
―Molla Nəsrəddin‖ jurnalının redaktoru Cəlil Məmmədquluzadə idi. Bu şöbədə 8
azərbaycanlı qız təhsil alırdı.
İbtidai nıəktəblərin təşkilində çar hökumətinin zəhmətkeşlərin təhsili
xərclərini yerli şəhər idarələri və kənd cəmiyyətləri üzərinə, deməli, nəticə etibarilə
xalqın çiyninə qoyması meyli açıq-aşkar müşahidə olunur, belə ki, 1899-cu ildə
Yelizavetpol və Bakı quberniyalarının xalq maarifi büdcəsində xəzinə payına
286214 manatdan cəmisi 17790 manat və ya bütün büdcənin 6%-i düşürdü.
Adi təlim kurslu pulsuz ibtidai məktəblər zəhmətkeş uşaqları üçün
nəzərdə tutulurdu. Onlar özlərinin sosial vəziyyəti və maddi imkanlarına müvafiq
olan ibtidai təhsillə kifayətlənməli olurdu. 1899-cu ildə Bakı quberniyasında
əksəriyyəti təşkil edən yaşayış məntəqələrində hər 47000 sakinə, Yelizavetpol
quberniyasında isə 21000 sakinə bir ümumtəhsil məktəbi düşürdü.
Təhsil müəssisələrinin sayı artdıqca, onların ixtisaslı müəllimlərlə təmin
olunması məsələsi aktual əhəmiyyət kəsb edirdi. Əgər orta məktəblər üçün
universitet qurtarmış və xüsusi təhsilli pedaqoqlar seçilirdilərsə, ibtidai məktəblər
üçün müəllim seminariyalarının, orta təhsil müəssisələrinin, o cümlədən qadın
gimnaziyalarının pedaqoji siniflərinin məzunları, habelə müəyyən edilmiş xüsusi
imtahanları verdikdən sonra ibtidai məktəb müəllimi rütbəsi almış şəxslər işə
götürülürdülər.
Yerli dilləri bilən müəllimlərin yoxluğu azərbaycanlı uşaqlarının rus
məktəblərinə cəlb olunmasını ləngidirdi. Məktəblərin saxlanılması xərclərinə
əhalinin ağır mükəlləfiyyət kimi baxması da buradan irəli gəlirdi. Ancaq 1876-cı
ildə Qori şəhərində açılmış Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, xüsusən də onun
Azərbaycan şöbəsinin məzunları (Fərhad Ağazadə, Üzeyir Hacıbəyov, Cəlil
Məmmədquluzadə və b.) kənd məktəblərinə gəldikdən sonra yerli uşaqların bu
məktəblərdə oxuması mümkün olmuşdu.
Siyasi etibarlıq pedoqoji fəaliyyətə buraxılması üçün ən mühüm şərt hesab
edilirdi. Xalq məktəbləri haqqında 1874-cü il Əsasnaməsinə görə, bu məktəblər
xalq məktəblərinin müdriyyəti vasitəsilə ciddi hökumət nəzarəti altına alınmışdı.
Xalq maarifi nazirliyinə tabe olan bütün məktəblərdə təlim ancaq rus
dilində aparılırdı. Azərbaycan və digər yerli dillərdə ümumtəhsil məktəbləri
açmağa icazə verilmirdi.
―Rusiyada məskun olan yadellilərin təhsilinə dair tədbirlər haqqında‖
1870-i il 26 mart tarixli qaydaların mahiyyəti ruslaşdırmaya tabe edilmişdi.
Ana dilində savada yiyələnmək cəhdi minlərlə uşağı mollaxana
məktəblərinə cəlb edirdi. Əvvəlki dövrdə olduğu kimi, yenə də say üstünlüyü bu
məktəblərin tərəfində idi. XIX yüzilliyin sonunda Bakı quberniyasında 245 belə
məktəb vardı. Bunlarda 4915 şagird, o cümlədən 64 qız təhsil alırdı. Elə həmin
vaxtda Yelizavetpol quberniyasındakı 268 belə məktəb 4384 şagird, o cümlədən
145 nəfər qızı əhatə edirdi. Məktəblərin əsas kütləsi ənənəvi proqramı və öz
dövrünü çoxdan keçirmiş təlim-tərbiyə üsullarını quruyub saxlayır, ən adi şəraiti
olmayan binalara sığınırdı. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı şəraitində bu
məktəblərin yarasızlığı aydın olurdu. Ümumtəhsil müəssisələri şəbəkəsinin
genişlənməsi ilə arxaik proqramlı mədrəsələr də öz əhəmiyyətini itirirdi.
Azərbaycanın qabaqcıl mədəniyyət xadimləri bu məktəblərdə təhsilin məzmununa
və tədris üsullarına qarşı açıq və kəskin şəkildə çıxış edirdilər. M.F.Axundov
uşaqlarda ―anadangəlmə xeyirxah keyfiyyətləri boğmağa və onlarda qorxaqlıq və
yalançılıq‖ doğurmağa qadir olan bədən cəzası sistemini amansız tənqid edir,
yeniyetmələrin yalnız dini təbliğ edən kitablarla maariflənməyini yolverilməz
hesab edirdi.
Gənc milli burjuaziya milli dünyəvi məktəb uğrunda hərəkata başçılıq
edərək. Bu hərəkatı maarif sahəsində çarizmin Azərbaycanda yürütdüyü
ruslaşdırma siyasətinə qarşı çevrilmişdi. Burjua maarifçiliyi tərkibcə yekcins
deyildi. Liberal burjua ziyalılarının nümayəndələri öz istəklərində mövcud
məktəblərin islah olunması, onların proqramlarının dünyəvi fənlərlə
genişləndirilməsi, təhsil binalarının abadlaşdırılması tələblərindən uzağa
getmirdilər. Digər qrup türkiyədə təhsil almış müəllimlər və orada nəşr edilmiş
dərsliklərin köməyi ilə məktəblər yenikdən qurmağa və beləliklə, ana dili əvəzinə
osmanlı türkcəsində təhsil verməyə can atırdı.
Demokratik cərəyanın nümayəndələri milli mədəniyyətin ən yaxşı
ənənələri ilə yanaşı, mütərəqqi ictimai və pedaqoji fikrin təsiri altında arxaik
məktəblər sisteminin kökündən ləğv edilməsi mövqeyində durur və ərəb qrafikası
əsasında Azərbaycan əlifbasının dəyişdirilməsinin yeni dünyəvi məktəb
yaradılması yolunda mühüm amil hesab edirdilər.
M.F.Axundov ədəbi və publisistik fəaliyyətinə başlayan zamandan
əlifbanın xeyli sadələşdirilməsi, sonralar isə latın qrafikası əsasında onun yeni
əlifba ilə əvəz edilməsi uğrunda inadlı mübarizə aparırdı.
Rus və Azərbaycan mətbuatında ərəb əlifbası xalq kütlələri içərisində
savad və mədəniyyətin yayılmasını ləngidən amil kimi işıqlandırıldı. F.Köçərli,
M.Sidqi,
N.Nərimanov,
M.Mahmudbəyov,
M.A.Şahtaxtinski,