Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 4. BƏDĠĠ ƏDƏBĠYYAT. FOLKLOR
Azərbaycanın sosial-iqtisadi geriliyinin səbəbləri 90-cı illərdə Azərbaycanın maarifçi dairələrində geniş müzakirə mövzusu idi. MF.Axundovun ardınca radikal əhvali-ruhiyyəli maarifçilər bütün bunların səbəblərini həm də mövcud əlifbanın qeyri-təkmil olmasında, mövhumatçılıqda görürdülər. 1869-cu ildə Leyptsiq Universitetini bitirmiş Məmmədağa Şahtaxtinski (1846-1931 -ci illər), yeni. təkmilləşmiş müsəlman əlifbası ideyasını irəli sürür, Avropa maarif və mədəniyyətinə qovuşmağı təbliğ edirdi [16]. Peterburq yunker hərbi məktəbinin yetirməsi Səmədağa Mehmandarov "Müsəlmanların geriliyinin səbəbləri", "Necə olmalı", "Müsəlman ətalətinə qarşı" adlı məqalələri ilə çıxış edərək göstərirdi ki, "dini" mövhumat indiki müsəlman Şərqində despotizmin mənəvi dayağı rolunu oynayır, əqidə azadlığını təqib edir, siyasi, iqtisadi, mədəni yaradıcılıqda çəkişmələrə şərait yaradır [17]. M.Şahtaxtinski və S.Mehmandarov müsəlman xalqlarının sosial-iqtisadi və mədəni geriliyinin səbəblərini islam kəlamlarının cahil və tamahkar ruhanilər tərəfindən yanlış şərh edilməsilə izah edirdilər. 1894- cü ildə Sorbonna Universitetini bitirmiş Əhməd bəy Ağayev (1863-1939-cu illər) bunun səbəblərini orta əsrlərin ilk dövrü üçün səciyyəvi olan islamı "azad" dərk etmək prinsipindən çəkinməkdə görürdü. İbn Rüştinin və əl-Təbərinin nəzəriyyəsinin təsiri ilə görkəmli islamşünas kimi yetişməkdə olan Ə.Ağayev Quranın əsrlər boyunca, tədricən dəyişikliyə düçar olduğunu sübut etməyə çalışırdı [18]. Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunları F.Köçərli (1865-1920-ci illər), Teymıtr bəy Bayraməlibəyov (1862-1937-ci illər) sübut edirdilər ki, səbəb müsəlman ruhanilərinin cahilliyində və pozğunluğunda, əsas vəzifələrini yaddan çıxarmasında, müəyyən vaxt və konkret xalq üçün nəzərdə tutulmuş islamın mülki qanunlarının mütləqləşdirilməsindədir [19]. M.Şahtaxtinski, S.M.Mehmandarov, Qori Müəllimlər Seminariyasının məzunu E.Sultanov (1862-1935-ci illər), R.Əfəndiyev (1868-1942-ci illər), İrəvan Müəllimlər Seminariyasının yetirməsi H.Vəzirov (1862-1916-cı illər) [20] islamın təriqət və ayinlərinin, xüsusilə şiə şəbihlərinin, müridizm və babizmin tənqidi ilə çıxış edərək onları qızışdıran və yayanlara qarşı qəti tədbirlər görməyi tələb edirdilər. H.Vəzirov, T.Bayraməlibəyov, M.Əfəndiyev [21] о dövrdə avam kütlə arasında geniş yayılmış müsəlman mövhumat və xurafatının məna və məqsədini öz məqalələrində açıb göstərirdilər. Bununla belə ali müsəlman din xadimlərinin görkəmli nümayəndələri - şeyxül-islam Əhməd Səlyani, Axund Əbdüs-Salam Axundzadə, molla Məhəmməd Axund Pişnamazzadə və b. öz dövrünün yüksək savada malik, maarifçiliklə məşğul olan adamları idilər. Çox vaxt onlar məktəb və mədrəsələrdə dini dərslərdən başqa, ana dilindən də dərs deyirdilər. XIX yüzilliyin ikinci yarısı - XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanın qabaqcıl fəlsəfi və ictimai-siyasi fikrinin İran, Orta və Yaxın Şərqin digər ölkələrinin mənəvi mədəniyyətinin yüksəlişinə böyük təsiri müşahidə olunurdu. M.F.Axundov, H.Zərdabi, N.Nərimanov, C.Məmmədquluzadə və başqalarınm ideyalarının təsiri altında Cənubi Azərbaycanda əsas nümayəndələri Mirzə Mülküm xan (1883-1909-cu illər), Zeynalabdin Marağayi (1838-1910-cu illər), Əbdürrəhim Talıbov (1834-1911-ci illər) olan maarifçi, milli azadlıq hərəkatı formalaşırdı. Onlann yaradıcılıqlarının əsas ideyası geriliklə, cahilliklə mübarizə, Qərb mədəniyyətinin, elminin, maarifmin öyrənilməsi, mülki qanunçuluğun tətbiqi, şəxsiyyətin, azad əmək fəaliyyətinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi idi.
qəzetinin naşiri olub, "Fərəmuşxana" cəmiyyətinin əsasını qoymuşdu. Mirzə Mülküm xan özünün yaradıcılığında əvvəlcə liberal maarifçi, sonralar isə İranda despotizm və müstəmləkəçiliyin tənqidçisi mövqeyindən çıxış etmişdir. Mirzə Mülküm xanın ideyaları 1905-1911-cı illər İran inqilabının hazırlanmasında mühüm rol oynamışdı. Məşhur "İbrahim bəyin gündəliyi"nin müəllifi Z.A.Marağayi İran xalqlarının sxolastika və cəhalət yuxusundan oyanması işində mühüm rol oynamışdı. İranın iqtisadi və mədəni geriliyi ilə mübarizənin əsas vasitələrini Z.A.Marağayi elm və maarifdə, Qərb mədəniyyəti ilə təmasda görürdü. O, İran xalqlarını despotizmə qarşı, konstitusiya uğrunda döyüşə çağırırdı. Cənubi Azərbaycanın elmi və ictimai-siyasi fikrinin ən görkəmli nümayəndəsi, təbiətşünaslığa və fəlsəfəyə dair bir sıra elmi əsərlərin müəllifi Ə.
Temirxanşurada keçirən Ə.Talıbov tez-tez Rusiyaya, Avropaya, Yaxın Şərq ölkələrinə gedirdi. Ə.Talıbovun ictimai-siyasi dünyagörüşünün əsas məzmununu İranın sosial və milli dirçəlişi uğrunda mübarizə təşkil edirdi. Təbiətşünaslıq elmi fikrinin böyük nümayəndəsi olan Ə.Talıbov yorulmadan Avropa və rus elm və texnikasının nailiyyətlərini təbliğ edir, utopik meyilli bir sıra islahatlar irəli sürürdü.
XIX yüzilliyin ikinci yarısı Azərbaycan ədəbiyyatının tam yeni ideya- estetik istiqamətdə inkişafı, böyük nailiyyətlər qazanması dünya ədəbiyyatı sisteminə daxil olması dövrüdür. 50-ci illərin əvvəllərindən Azərbaycanda maarifçilik ideologiyası əsaslarının qoyulması, Azərbaycan-Qərbi Avropa və rus ədəbi əlaqələrinin qüvvətlənməsi bədii ədəbiyyatın qarşısına yeni tələblər, vəzifələr qoymuş, onun real gerçəkliklə əlaqəsini olduqca qüvvətləndirmiş, onda yeni ədəbi- estetik prinsiplərin, növ və janrların inkişaf tapmasına səbəb olmuşdu. Bu dövr Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm nailiyyətləri, yeni yaradıcılıq metodunun - realizmin bir ədəbi metod kimi formalaşması və ədəbi prosesdə hakim mövqe tutması ilə bağlı olmuşdur. Qərbi Avropa və rus ədəbiyyatında olduğu kimi, XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatında yeni realist sənət prinsiplərinin təşəkkülünü şərtləndirən başlıca amil maarifçilik ideologiyası və bu ideologiyanın insan və onu Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|