Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
açmış, müəllimlik etmiş, tədris vəsaiti hazırlamış, ölkədə maarifçilik ideyalarının, dünyəvi elmlərin təbliği sahəsində müəyyən rol oynamışdılar. Ədəbi məclislər bir-birilə sıx əlaqə yaratmış, şeir mübadiləsi və yarışlar keçirmişdilər. Məclis üzvləri klassik üslubda qəzəl, qəsidə, məsnəvi, müxəmməs, müstəzad, müsəddəs, tərkibbənd, tərcibənd janrlarında şeirlər qoşmuşdular. Onların bəziləri fars dilini gözəl bilmiş və fars dilində də şeirlər yazmışdılar. Bu şairlər içərisində xalq şeri ənənələrinə rəğbət bəsləyən, heca vəznində lirik şeirlər yazan şairlər də olmuşdur. Klassik üslubda şeirlər qoşan şairlər içərisində əsil bədii istedada malik, klassik Azərbaycan və Şərq şeirinin ənənələrinə mükəmməl yiyələnən, şerə, sənətə məsul bir iş kimi baxan və bu dövr poeziyamızı orijinal lirik şeirlərlə zənginləşdirən S.Ə.Şirvani, X.Natəvan, Bahar kimi istedadlı şairlər var idi. S.Ə.Şirvani, M.M.Nəvvab, M.K.Qasir, Xəyali, M.Sidqi, İ.Nakam, Əbdülxalıq Cənnəti kimi şairlərimiz ölkədə geniş intişar edən maarifçi ədəbi ictimai fikrin təsiri altında maarifçi-satirik şeirlər yazmış, milli ədəbiyyatımızda Q.Zakir, B.Şakir, M.B.Nadim tərəfindən ilk əsası qoyulmuş satirik şeir cərəyanını yeni bir mərhələyə qaldırmışlar. Bu şairlər satirik şeirlərində nadanlıq, gerilik, mühafizəkarlıq, orta əsr həyat tərzi və əxlaqı, sxolastik təfəkkür və təlim-tərbiyə əleyhinə çıxmış, tamahkarlığı, özbaşınalığı, tüfeyliliyi, çar məmurlarının qanunsuzluğunu, rüşvətxorluğunu, süründürməçiliyini tənqid atəşinə tutmuş və maarifçi, dünyəvi elmləri, yeni həyat prinsiplərini təbliğ etmişlər. XIX yüzilliyin son rübündə Cənubi Azərbaycanda həm klassik şeir, həm də xalq aşıq şeri üslubunda gözəl lirik şeirlər yazan Hacı Mehti Şükuhi (1829-1896), Mirzə Əli xan Ləli (1845-1907) və Məhəmməd Bağır Xalxali (1830-1898) kimi istedadlı şairlər qızğın fəaliyyət göstərmişlər. Onlar məhəbbət mövzusunda lirik şeirlərlə yanaşı, maarifçilik hərəkatının təsiri altında satirik şeirlər, həcvlər və alleqorik-didaktik əsərlər yazmışdılar. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycan ədəbiyyatında həm klassik şeir ənənələrinin, həm də satirik şeir cərəyanının inkişafında görkəmli şair S.Ə.Şirvani (1835-1898) böyük xidmət göstərmişdir. S.Ə.Şirvani ruhani ailəsində anadan olmuş, uşaqlıq və gənclik illərində Şamaxıda, sonra isə Yaxın Şərq ölkələrinin bir sıra dini mərkəzlərində mükəmməl dini təhsil almış, fars və ərəb dillərini öyrənmiş və klassik Şərq ədəbiyyatının mütərəqqi ənənələrinə dərindən yiyələnmişdi. Seyid Əzim mükəmməl dini təhsil alsa da, ruhani olmaq fikrindən əl çəkmiş və dünyəvi təhsilə, elmlərə, dövrün mütərəqqi meyllərinə qızğın rəğbət bəsləmiş və tam yeni bir istiqamətdə fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. O, Şamaxıda yeni üsullu məktəb açaraq müəllimlik etmiş, dövrünün bir sıra qabaqcıl ziyalıları, xüsusən H.Zərdabi, görkəmli rus pedaqoqu A.O.Çernyayevski ilə yaxından dostluq əlaqəsi yaratmış, yeni tipli dərslik hazırlamış, "Əkinçi", "Ziya" və "Kəşkül" qəzetlərində silsilə şeirlər dərc etdirərək, ictimaiyyət arasında mütərəqqi görüşlü şair və pedaqoq kimi hörmət qazanmışdır. O, 1888-ci ildə Şamaxıda vəfat etmiş və orada dəfn olunmuşdu. S.Ə.Şirvani bədii yaradıcılığa gənclik illərində qəzəl yazmaqla başlamış, həm məhəbbət, həm də ictimai lirikanın gözəl nümunələrini yaratmış, ustad bir qəzəl şairi kimi püxtələşərək geniş şöhrət qazanmışdı. S.Ə.Şirvaninin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində əsas xidmətlərindən biri də onun satirik şair kimi fəaliyyəti ilə bağlı idi. Keçən əsrin 70-ci illərində Azərbaycanın ictimai həyatında baş vermiş dəyişikliklər, maarifçilik ideyaları, xüsusən "Əkinçi" qəzeti Seyid Əzimə qüvvətli təsir göstərmiş və onun dünyagörüşündə əsaslı bir dönüş yaratmışdı. Bu təsirin altında o, köhnə cəmiyyətin ictimai nöqsanlarını kəskin satira atəşinə tutan və maarifçilik ideyaların, təbliğ edən satirik şeirlər yazır. S.Ə.Şirvani əsərlərində göstərir ki, Azərbaycan xalqı və ümumən‖ "əhli- islam" zillətdə qalmış, başqa millətlərdən geri düşmüş, ağır bir böhrana uğramışdı. Maarifçilik ideyalarına qızğın rəğbət bəsləyən şair belə hesab edirdi ki, bunun əsas səbəbi nadanlıq, mövhumat, köhnə həyat qayda-qanunları və təlim-tərbiyə sistemidir. S.Ə.Şirvani satirik şeirləri ilə Azərbaycan ədəbiyyatında maarifçi-satirik şerin inkişafı sahəsində mühüm rol oynamış və onun gələcək inkişafına qüvvətli təsir göstərmişdir. XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanın müxtəlif əyalətlərində xalq şeiri üslubunda şeirlər qoşan Mirzə Məhəmməd Katib Həsən Lələ, Əli Mədəd, Zodlu Hacı bəy (1847-1913), Zodlu Mirzə Bəylər (1830-1919), Zodlu Məmməd (1830-1910), Haqverdi, Məmmədağa kimi şairlər yaşayıb-yaratmışdır. Bu şeir üslubunun ən gözəl nümunələri Cənubi Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndələri Mirzə Mehdi Şükuhi, Əbdülxalıq Cənnəti, Mirzə Məhəmməd Bağır Xalxali (1829-1901), Mirzə Nəbi Raib oğlu Fədan illəri tərəfindən yaradılmışdır. Aşıq şeri də coşqun bir inkişaf yolu keçmiş, yeni ideya bədii keyfiyyətlər qazanmış, yüksək bir mərhələyə qalxmışdır. Azərbaycanda Aşıq Mahmud (7- 1882), Aşıq Məhəmməd (1834-1914), Aşıq Əziz (1825-1918), Aşıq Aydın (1825- 1915), Çoban Əfqan (1866-1925), Aşıq Hüseyn Şəmkirli (1810-1880), Aşıq Ələsgər (1821-1926), Aşıq Alı (1817-1907), Molla Cuma (1885-1919) kimi aşıqlar məhəbbət mövzusunda, yüksək bədii məziyyətlərlə seçilən lirik şeirlər - qoşmalar yazmış və Azərbaycan aşıq poeziyasında məhəbbət lirikasının inkişafı sahəsində mühüm rol oynamışdılar. Bu dövr aşıq şerinin nailiyyəti bir də onun real ictimai həyata daha fəal nüfuz etməsi, mövcud cəmiyyətə daha kəskin tənqidi münasibət bəsləməsi və xalq kütlələrinin zəruri ehtiyaclarını, dərd və ələmlərini daha qabarıq qələmə alması ilə bağlıdır. Bəy və xanların zülmünə və özbaşınalığına, çar məmurlarının ədalətsizliyinə və qanunsuzluğuna kəskin nifrət, zəhmətkeş insanlara isə dərin məhəbbət bu şeir növünün əsas mahiyyətini təşkil edirdi. Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|