Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
təbii olaraq, ifadə-cümlə quruluşunu təkmilləşdirməyə sövq edir, milli ifadə formaları axtarışlarına, yenilərini düzəltməyə istiqamətləndirirdi. Məlumdur ki, yeni istiqamətli bədii ədəbiyyatın inkişafı ilə müvafiq mədəniyyət sahələri də inkişafa başlayır. Məsələn, XIX əsrin ortalarında M.F.Axundov çox böyük ədəbi hadisə olan dram əsərlərini yazır-ədəbi dilimizin daha kütləvi dramaturgiya üslub qolu formalaşır. Bundan 20 il sonra mühüm mədəni hadisə sayılan professional teatr təşkil edilir — aktyor ifasında səhnə dilinin təşəkkülü müəyyənliyə istiqamət alır. Yaxud sənətkar aktyor və həvəskar ziyalılar tərəfindən kütləvi ədəbi-bədii parçaların yazıya alınması və oxunması (bədii qiraət) Azərbaycan milli ədəbi dilində imla və tələffüz normalarının yaranması üçün zəmin hazırlayır-yazılı ədəbi dilə məxsus orfoqrafiya (imla) qaydaları ilə şifahi ədəbi nitqə məxsus ədəbi tələffüz normaları arasında ümumi və xüsusi cəhdlər məsələsi meydana çıxır. Əlaqədar bədii üslub qollarının və müvafiq mədəniyyət (incəsənət) növlərinin qarşılıqlı təsiri məhz XIX yüzilliyin ikinci yarısında fəal prosesə çevrilir. Beləliklə, əsasən iqtisadi-mədəni, qismən də ictimai-siyasi təmərküzləşmə sayəsində Azərbaycan ədəbi dilinin demokratik əsaslarla yenidən qurulma prosesi XIX yüzilliyin ikinci yarısında daha fəallaşmış, müvafiq fövqi dil amillərinin güclü təsiri ilə Azərbaycan ədəbi dili XIX yüzilliyin son on onilliyində dövri mətbuatda təsbit olunaraq, mahiyyətcə yeni keyfiyyət almağa başlamış -milli ədəbi dil kimi öz ilkin formalaşmasmı başa çatdırmışdır.
XIX əsrin ikinci yarısında kapitalist istehsal üsulunun təşəkkülü şəraitində təsviri sənət inkişaf etməkdə davam edirdi və bu, milli mədəniyyətin ümumi yüksəlişi ilə bağlı idi. O, yeni formalarda inkişaf edir, öz tətbiqini divar nəqşlərində, kitab ülüstrasiyalarında, təsviri sənət əsərlərində, xalçaçılıqda, daş üzərində oymalarda, insan. heyvan və məişət əşyalarının təsviri olan qəbir daşlarında tapırdı. XIX yüzillik təsviri sənətdə orta əsr miniatür sənətinin bəzi ənənələrinin saxlanılmasına və rəssamların yaradıcılıq marağı diapazonunun hələlik məhdud olmasına baxmayaraq, o, realist incəsənətin müəyyən təsirini öz üzərində hiss edərək, yeni mütərəqqi inkişaf yoluna qədəm basırdı. Təsviri sənətdə Azərbaycan incəsənəti üçün yeni olan sahə - dəzgah rəngkarlığı meydana çıxırdı. Azərbaycan təsviri sənətinin rus və Zaqafqaziya xalqlarının incəsənəti ilə qarşılıqlı yaradıcılıq əlaqələri xeyli genişlənmişdi. Gözəl təbiət, təbii zənginliklər, xalqın həyat və məişəti, Azərbaycanın maddi mədəniyyət abidələri dəfələrlə görkəmli rus ustaları - rəngkarları V.Vereşşagin, A.Boqolyubov, F.Rubo, V.Moşkov, N.Yaroşenko və b. əsərlərinin mövzusu olmuşdur.
Yeni realist meyillər yaranmaqda olan portret janrında aydın müşahidə edilirdi. Bu sahənin aparıcı sənətkarı Mirzə Qədim İrəvanı idi. Naxışçı rəssam və rəngkar olan bu adam öz yaradıcılığında miniatür sənətin ənənələri ilə sıx bağlı idi. О həm də tikmə və naxışlar üçün trafaret şəkillər, gül damətlərinin təsvirlərindən ibarət lak rəngkarlığının gözəl nümunələrini, miniatür portretlər və s. yaradırdı. İrəvani 1850-ci illərdə İrəvan xan sarayındakı güzgülü salonun divar naxışlarının vurulmasında iştirak edərək, dörd iri portret çəkir. Azərbaycan rəssamlığında həm orta əsr miniatüründən, həm də xalq ustalarının şəkillərindən fərqlənən dəzgah portretlərini də birinci olaraq о yaratmışdı. İrəvaninin portretlərində konkret adamların obrazları canlandırılırdı. Rəssam onların portret oxşarlığını, fərdi cizgilərini verməyə can atırdı. İrəvaninin əsərlərində bəzi yeni motivlər aşkara çıxır, ümumi dəsti-xəttin dekorativliyi formanın həcm-plastik modelləşdirilməsi ilə bacarıqla uzlaşdırılır. Məsələn, "Cavan adam", "Oturmuş qadın" portretləri, "Abbas Mirzə", "Şah Tələt" və b. portret rəsmləri kimi, rəssamın obrazı realist şəkildə təsvir etmək, onun fərdi cizgilərini və bəzən də psixoloji ifadəliyini vermək cəhdlərini səciyyələndirən əsərləri belə sənət əsərləridir. XIX yüzilliyin digər rəssamının - Mir Mövsüm Nəvvabın (1833-1918) əsərləri sadəliyi, lakin gerçəkliyin realist dərkinin nisbətən zərif cizgilərlə ifadəsi ilə fərqlənir. O, zəmanəsinin geniş təhsil görmüş, hərtərəfli istedadlı şəxsiyyəti idi. O, xəttat, nəqqaşçı-rəssam kimi öz əsərlərinin üzünü köçürür, bunlara illüstrasiyalar çəkir və onların bədii cəhətdən tərtibini verirdi. Nəvvab bir rəngkar və rəsmçi kimi miniatür sənətinin köhnə ehkamlarını rəhbər tuturdu. Bu, onun dinamik süjetlərlə zəngin olan "Bəhrül xəzan" ("Qemlər dənizi") adlı kitabına çəkdiyi miniatür və illüstrasiyalarda xüsusən nəzərə çarpır. Görünür ki, portret janrı Nəvvabı az maraqlandırırdı. Bu janrda onun bizə gəlib çatmış yeganə əsəri - "Teymurun portreti" realist ifadəlilik cizgiləri ilə fərqlənmir. Lakin Nəvvabın bilavasitə öz təəssüratının təsiri altında çəkilmiş daha uğurlu işləri rəssamın müşahidə qabiliyyətinə və peşə ustalığına dəlalət edir. Onun "Quş", "Güllər" və s. dəzgah əsərləri rəsmlərin incəliyi, formaların plastikliyi və təsvirlərin dolğunluğu ilə fərqlənir. 1880-ci illərdə rəssamın öz evinin interyerində yerinə yetirdiyi divar rəsmləri də təsvirlərin həqiqiliyi və icranın ustalığı ilə səciyyələnir. Məşhur Azərbaycan şairəsi Xurşid-banu Natəvanın rəsmlərində də realizm əlamətləri müşahidə olunur. O, əla bədii tikmə ustası, xəttat və rəssam idi. Onun şeirlərinin əlyazmalarından ibarət albomunda 80-ə yaxın rəsm saxlanılmışdır. Onlardan bəziləri ("Bülbül və qızıl gül", "Şam və pərvanə") şairənin lirik şeirlərinə çəkilmiş illüstrasiyalardır. Onun "Şəhərin görünüşü ,, , "Dəniz peyzajı" kimi kiçik rəsmləri öz üslubuna görə qeyri-adi və orijinaldır. Bu peyzajlarda konkret yerin dəqiq əksi onların bədii təsviri ilə əlaqələndirilir. Natəvanın əri Xasay Usmiyev şairənin hazırladığı bədii tikməli tütün kisəsini 1858-ci ildə Bakıda olarkən məşhur fransız yazıçısı Aleksandr Dümaya Yüklə 4,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|