bağışlamışdı. A.Düma şairənin əl işindən vəcdə gələrək demişdi ki, bu onun üçün
"ən gözəl hədiyyədir" [22].
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanın kitab ustaları bir sıra
illüstrasiyalı əlyazmaları hazırlamışlar. Naməlum rəssamın "Kəlilə və Dimnə"nin
əlyazmasına, habelə şamaxılı rəssam Nəcəfqulu Məşədi oğlunun 1877-ci ildə
"Yusif və Züleyxa" əsərinə çəkdiyi illüstrasiyalar və b. diqqəti cəlb edir.
Bu dövrün Azərbaycan təsviri sənət və rəssamlıq sənəti ustalarının
əksəriyyəti xalq içərisindən çıxmış və onların ən yaxşı əsərləri də məhz xalqın
mənəvi və estetik tələbatına cavab verən sənət nümunələri olmuşdu. Azərbaycan
dekorativ, tətbiqi və təsviri sənətinin ən qiymətli incilərini məhz xalq ustaları
yaradırdılar. Azərbaycanın xalq ustaları və rəssamları XVIII yüzilliyin divarüstü
rəsm sənətinin ənənələrini davam etdirərək, Şəki, Şuşa, Quba, Lahıc və
Ordubadda, habelə digər şəhərlərdə formaca maraqlı və məzmunca orijinal saray
tikililərinin, evlərin interyerini bəzəyən bir sıra naxışlı və süjetli kompozisiyalar
yaratmışdılar.
Şoki Xan sarayının qismən yenidən işlənmiş naxışlan, məşhur usta
Qəmbər Qarabağlı və onun şagirdləri tərəfindən Şuşada Mehmandarovlar və
Rüstəmovların yaşayış evlərinə vurulmuş naxışlar о dövrün divarüstü naxış
sənətinin ən mühüm abidələrindən idi. Əksər hallarda müxtəlif heyvan, quş və
əfsanəvi canlıların təsvirlərini özündə birləşdirən mürəkkəb ornamental
kompozisiyalar Usta Qəmbərin naxışlarında üstün mövqe tuturdu. Daha uğurlu
alınmış "Maral və nar ağacı" pannosunda təsvirin müstəvilik dekorativ üslubu bəzi
gerçəkliyə bənzərlik cizgiləri ilə uzlaşdırılır.
Yaşayış evlərinin interyerində dekorativ süjetli naxışların belə
uzlaşdırılması Azərbaycanın digər şəhərlərində də tətbiq olunurdu.
XIX yüzilliyin ikinci yarısında Azərbaycanın divarüstü naxış sənətinin
inkişafında şamaxılı ustalar Mirzə Cəfər, Əliqulu və Qurbanəli, Usta Qəmbərin
şagirdləri - Şəki Xan sarayının, habelə Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində yaşayış
evləri və ictimai tikililərin interyerini bəzəmiş Səfər və Şükür müəyyən rol
oynamışdılar.
Adları çəkilən rəssam və xalq ustalarının yaradıcılığı mənəvi
mədəniyyətin digər sahələrində olduğu kimi, Azərbaycan incəsənətində də
özünəməxsus realist meyillərin aşkara çıxdığına dəlalət edir.
Bütün bunlar XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda realist sənətin yeni
dəzgah formalarının meydana çıxıb inkişaf etməsi üçün əlverişli zəmin hazırladı.
Milli teatrın əsasının qoyulması XIX yüzilliyin ikinci yarısında
Azərbaycanın mənəvi həyatında mühüm hadisə oldu. 1873-cü il martın 10-da (23-
də) Bakıda M.F.Axundovun "Lənkəran xanın vəziri" pyesinin tamaşası göstərildi.
Bunun təşəbbüskarları realnı məktəbin müəllimi H.Məlikov-Zərdabi və onun
şagirdi Nəcəf bəy Vəzirov idi. Rolları həmin məktəbin şagirdləri ifa edirdilər.
Tamaşa "Kaspi" qəzetində qeyd edildiyi kimi, "gənc aktyorlar heyətinin oyununa
tamaşaçıların rəğbətinə görə" qarşıya qoyulmuş xeyriyyəçilik məqsədinə çatıb,
şəhərin həyatında böyük canlanma yaratdı. Həmin il aprelin 17-də isə ikinci tamaşa
- M.F.Axundovun "Hacı Qara" komediyası oynanıldı.
Bunlar müsəlman şərqində ilk teatr tamaşaları idi.
Tamaşalar barədə xəbərlər tezliklə Bakının hüdudlarından kənara çıxaraq
böyük maraq oyatdı. Şuşa, Şamaxı, Quba, Nuxa və Naxçıvanda həvəskarlar realnı
məktəbin şagirdlərinin başladıqları işi davam etdirərək, teatr işinin yayılmasına
təkan verdilər.
70-ci illərin tamaşaları teatr hərəkatının coğrafiyasını genişləndirərək,
müxtəlif şəhərlərin ictimai həyatında canlanmaya səbəb oldu.
Ətrafında yeni-yeni qüvvələrin cəmləşdiyi Bakı teatr həvəskarları qrupu
1883-cü ildə peşəkar qrupa çevrildi, həmin ildə görkəmli mesenat H.Z.Tağıyev
teatr binası tikdirdi. Qısa müddət ərzində Bakıda bir sıra istedadlı teatr xadimləri
yetişdi. Onlarm arasında Cahangir Zeynalov, Həbib bəy Mahmudov, Nəcəfqulu
Vəliyev və b. seçilirdi.
Bakı qrupunun ilk tamaşaları və onun fəaliyyətinin canlanması sonralar
bütün Azərbaycanda teatr sənətinin inkişafına güclü təkan verdi. Qubada (1875),
Nuxada (1879), Şuşada (1882), Naxçıvanda (1883), İrəvanda (1886), Gəncədə
(1899) və digər şəhərlərdə teatr tamaşalarının qoyulması təşkil edildi. Nuxada teatr
tamaşası R.Əfəndiyevin təşəbbüsü ilə həyata keçirilmişdi.
1882-ci ildən etibarən Şuşa yeni teatr mərkəzinə çevrilir. Tərəqqipərvər
müəllimlər yay tətili zamanı burada, Xandəmirov teatrının binasında
M.F.Axundovun komediyalarını tamaşaya qoymuşdular, Şuşalı həvəskarlardan
bəziləri, о cümlədən iki komediya müəllifi və "Otello"nun ilk tərcüməçisi
H.Vəzirov,
sonralar müəllimlər B.Bədəlbəyov, Səfərli bəy Vəlibəyov,
Ə.Haqverdiyev, məşhur xanəndə Cabbar Qaryağdı oğlu, F.Köçərli və b. bir
müddətdən sonra Bakı qrupunun tərkibinə daxil oldular.
1883-cü ildə Naxçıvanda dram cəmiyyəti təşkil olundu. E.Sultanov onun
işində fəal iştirak edirdi. Cəmiyyət M.F.Axundovun "Müsyö Jordan və dərviş
Məstəli şah" pyesini tamaşaya qoydu.
Naxçıvan truppası 1885-1886-cı illərdə yerli müəllimlərin yazdıqları
vodevilləri, məsələn, ―Kəl döyüşü‖nü, "Üsuli cədid"i, 1887-ci ildə isə
E.Sultanovun
"Teatr
qadını"
pyesini
tamaşaya
qoydu.
M.T.Sidqi,
C.Məmmədquluzadə, Ələkbər Molla Bayəli oğlu, U.Ə.Şərifov və b. Naxçıvan
truppasının fəal üzvləri idilər.
Azərbaycanda rus teatr truppaları da tamaşalar göstərirdi. Bakıda, Tağıyev
teatrının binasında tez-tez rus teatrının qastrolları keçirilirdi. Müxtəlif truppalar
şəhərə dəvət edilirdi. 80-ci illərin sonunda Bakının teatr həyatı geniş vüsət alır. 90-
cı illərdə Bakıda Vasilyev-Vyatskinin yerli dram-opera truppası, habelə
Suxodolskinin Ukrayna truppası, gürcü və erməni truppaları fəaliyyətə başlayır.